Δυτική στοά
Ανασκαφική περίοδος 2019
Ορθοφωτογραφία της δυτικής πλευράς της αγοράς της Σικυώνας μετά το πέρας της ανασκαφής του 2017.
|
Η ανασκαφή της νέας τομής (Τομή 18), διαστάσεων 9 x 9 μ, διήρκεσε τρεις εβδομάδες, από τη Δευτέρα 22 Ιουλίου έως το Σάββατο 10 Αυγούστου. Τους 4 εργατοτεχνίτες (Χρήστο Μουρίκη, Άγγελο Μπουραντάνη, Ανδρέα Ρότσιο και Αλέκο Σαρανταυγά) επέβλεψαν οι απόφοιτες αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Άννα Ασλάνογλου και Αναστασία Παλιατσή. Η τομή διανοίχθηκε στα βορειοδυτικά της αγοράς, ακριβώς ανατολικά των δωματίων ελληνιστικού κτιρίου που ανασκάπτουμε από το 2016, προκειμένου να αποκαλυφθεί όλο το πλάτος του κτιρίου, να εξακριβωθεί ο αρχιτεκτονικός του τύπος και να διερευνηθεί η χρονολόγησή του. Προηγούμενες γεωφυσικές έρευνες, παλαιές ανασκαφικές τομές και αεροφωτογραφίες μάς είχαν οδηγήσει στην εικασία ότι επρόκειτο για στοά προσανατολισμού Β-Ν, με πρόσοψη προς ανατολάς και με διπλή σειρά δωματίων στο πίσω (δυτικό) μέρος της. Η φετινή ανασκαφή επιβεβαίωσε αυτή την υπόθεση και μας παρείχε πολύτιμες πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της στοάς και τη χρονολόγησή της. Προχωρήσαμε σε βάθος 1 περίπου μέτρου από την επιφάνεια του εδάφους και συναντήσαμε δύο διακριτές αποθέσεις, η ανώτερη χρώματος καστανού και η κατώτερη κοκκινωπού και πιο συμπαγούς.
Ορθοδιορθωμένη αεροφωτογραφία του 1941 με ένθεση ορθοφωτογραφιών των ανασκαφικών τομών των ετών 2013-2017.
|
|
Ορθοφωτογραφία της Τομής 18 μετά το πέρας της ανασκαφής της με τους αριθμούς των αρχιτεκτονικών δομών.
|
|
Τα ανώτερα στρώματα (contexts 4508-4509) βρέθηκαν πολύ διαταραγμένα με κεραμική διαφόρων περιόδων (ελληνιστική έως υστερορρωμαϊκή) ανάμεικτη με νεώτερα τέχνεργα. Με την αφαίρεσή τους αποκαλύφθηκε η ανώτερη επιφάνεια δύο αγωγών, ενός αποτελούμενου από πηλοσωλήνες με ανατολική κατεύθυνση (context 4511) και το κατάλοιπο ενός δεύτερου αγωγού, κατασκευασμένου από κεράμους λακωνικού τύπου, με προσανατολισμό Β-Ν (context 4524). Διαταραγμένο ήταν και το επόμενο στρώμα (context 4510), όπου βρέθηκαν μεταξύ άλλων πολλά θραύσματα πηλοσωλήνων, πέντε νομίσματα (αρ. 3-4, 12-14), ένα καλούπι για λυχνάρι τύπου 31 (L 2019-001) και αρκετά σιδερένια καρφιά. Με την αφαίρεση αυτού του στρώματος αποκαλύφθηκε η επιφάνεια του ανώτερου δόμου του τοίχου 4525 κατά μήκος της βόρειας πλευράς της τομής. Στα κατώτερα στρώματα (contexts 4512, 4514, 4515, 4518, 4519 και 4520), βάθους 20-25 εκ., υπερίσχυε η ελληνιστική κεραμική, αλλά και εδώ δεν έλειπαν όστρακα από υστερότερα αγγεία της ρωμαϊκής και υστερορρωμαϊκής περιόδου. Από τη λεπτή κεραμική ξεχωρίζουν οι κάνθαροι, οι εχινοειδείς σκύφοι και τα χαρακτηριστικά Σικυώνια κύπελλα, ενώ στην αδρή κεραμική είχαμε και όστρακα Σικυώνιων αμφορέων. Στα στρώματα αυτά βρέθηκαν και 12 νομίσματα (αρ. 5-6, 8-11, 15-20), που ακόμα δεν έχουν καθαριστεί και μελετηθεί.
Αναμφίβολα το μεγαλύτερο κέρδος από την ανασκαφή της Τομής 18 ήταν η αποκάλυψη των θεμέλιων δόμων της ΒΑ γωνίας της στοάς και η αποσαφήνιση της σχέσης τους με τους τοίχους των δωματίων που είχαμε αποκαλύψει σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους. Κατά μήκος της βόρειας πλευράς η θεμελίωση (context 4525), σε συνολικό μήκος 8,5 μ, αποτελείται από δύο δόμους κατασκευασμένους με ορθογώνιες λιθοπλίνθους. Οι λίθοι του κατώτερου δόμου, που κατά τα φαινόμενα αποτελεί τον θεμέλιο δόμο, είναι τοποθετημένοι φορμηδόν. Πρόκειται για ευμεγέθεις λίθους, μήκους 1,3 έως 1,5 μ και πλάτους 0,6 – 0,7 μ. Ο ανώτερος δόμος αποτελείται από 2 εφαπτόμενες σειρές λιθοπλίνθων, πλάτους 0,7 και 0,8 μ, πάχους 0,30 μ και διαφορετικού μήκους (από 0,7 έως 1,6 μ). Ο δόμος αυτός σώζεται σε μήκος 3,6 μ, ενώ οι υπόλοιποι σε μήκος 4,8 μ πρέπει να αφαιρέθηκαν ήδη από τους αρχαίους χρόνους, καθώς στο στρώμα που τους κάλυπτε δεν διακρίναμε τάφρο παραβίασης. Η ακριβής προσαρμογή αυτών των λίθων επιτυγχανόταν με αναθύρωση των κάθετων πλευρών τους.
Οι θεμέλιοι δόμοι (context 4525) της βόρειας πλευράς της στοάς από τα ανατολικά.
|
|
Οι θεμέλιοι δόμοι (context 4525) της βόρειας πλευράς της στοάς από τα δυτικά.
|
|
Προκειμένου να διερευνήσουμε τη δομική σχέση αυτής της θεμελίωσης με τους Τοίχους αρ. 3045 και 4503 που είχαμε φέρει στο φως σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους, κάναμε μια μικρή προέκταση της Τομής 18 στη ΒΔ γωνία της, διαστάσεων 3,5 x 1,5 μ.. Στα στρώματα που σκάψαμε εδώ (contexts 4516 και 4517) βρήκαμε ως επί το πλείστον κεραμική ελληνιστικών χρόνων και λίγα υστερότερα όστρακα μαζί με ένα νόμισμα. Διαπιστώσαμε ότι οι τοίχοι 3044, 4525 και 4503 πράγματι ανήκουν στο ίδιο κτίριο και κατά συνέπεια ότι οι δόμοι αρ. 4525 είναι η θεμελίωση της βόρειας πλευράς της στοάς αυτού του κτιρίου.
H μικρή προέκταση της Τομής 18 μετά το πέρας της ανασκαφής (από τον βορρά).
|
Η θεμελίωση του βορειότερου τμήματος της ανατολικής πλευράς της στοάς, που ήταν και η πρόσοψή της προς την αγορά, αποκαλύφθηκε σε συνολικό μήκος 6,9 μ με κατεύθυνση Β-Ν. Δεν είναι ευθύγραμμη αλλά στο νότιο τμήμα της κάμπτεται σε ορθεία γωνία προς τα μέσα (δυτικά) για να συνεχίσει πάλι με νότια κατεύθυνση. Το βόρειο τμήμα της θεμελίωσης (context 4521), μήκους 5 μ, αποτελείται από ορθογώνιους λίθους πλάτους 0,85 μ και διάφορου μήκους (0,67 – 1,24 μ). Η εσοχή έχει μήκος 1,2 μ, ενώ το πλάτος του νότιου τμήματος της θεμελίωσης (context 4523) που αποκαλύφθηκε σε μήκος 2,1 μ, είναι 1,32 μ. Ακριβώς παράλληλα με τη θεμελίωση αλλά σε ψηλότερο επίπεδο σώζεται μικρό τμήμα αποχετευτικού αγωγού (context 4524), μήκους μόλις 1,7 μ, αποτελούμενο από λακωνικές κεράμους πλάτους 0,33 μ. Στο τελευταίο αποκαλυφθέν τμήμα του αγωγού προς νότον η κέραμος βαίνει επί λίθινης πλάκας. Το τμήμα που αποκαλύψαμε είναι πολύ μικρό και αποσπασματικό για να επιτρέψει ασφαλή συμπεράσματα, αλλά ο προσανατολισμός του και η θέση του δεν αποκλείουν το συσχετισμό του με τη δυτική στοά. Βέβαια, μια τέτοια υπόθεση μπορεί να ελεγχθεί μόνον εάν εντοπιστεί και σε άλλα τμήματα κατά μήκος της πρόσοψης της στοάς, σε μια ζώνη που δεν έχει ανασκαφεί μέχρι σήμερα.
|
H θεμελίωση του βορειότερου τμήματος της πρόσοψης της στοάς (από τα βόρεια).
|
|
H θεμελίωση του βορειότερου τμήματος της πρόσοψης της στοάς (από τα νότια).
|
|
Aποχετευτικός αγωγός (context 4524) από τα δυτικά.
|
|
Φωτογραφία αρχείου της ανασκαφικής τομής του Ορλάνδου από τα νότια.
|
Αντίθετα, χάρη σε μικρή δοκιμαστική ανασκαφή που διενήργησε ο Α. Ορλάνδος το 1938 και επιγραμματικά αναφέρει στα ΠΑΕ για εκείνο το έτος μπορέσαμε να παρακολουθήσουμε τη συνέχιση της θεμελίωσης της στοάς προς νότον και να μετρήσουμε ολόκληρο το μήκος της πρόσοψης της στοάς. Η δοκιμαστική ανασκαφή του Ορλάνδου είχε αποκαλύψει τη θεμελίωση του στυλοβάτη της στοάς σε μήκος 25 μ, έως το νότιο πέρας της. Ο Ορλάνδος χαρακτηριστικά αναφέρει «εξέχουσα πτέρυγα» κατά το νότιο πέρας και ημικυκλική εξέδρα στο μέσο της στοάς. Μετά από οκτώ δεκαετίες η τομή του Ορλάνδου είχε εν μέρει επιχωθεί αν και το αποτύπωμά της ήταν ακόμα σαφές. Μετά από επιφανειακό καθαρισμό, επανεμφανίσαμε τη θεμελίωση του στυλοβάτη καθ' όλο το μήκος των 25 μ, καθώς και τη βάση της εξέδρας και μικρά τμήματα ενδιάμεσων τοίχων της στοάς που ήταν δυσδιάκριτα. Η θεμελίωση του στυλοβάτη αποτελεί τη συνέχεια προς νότον του θεμελίου 4523, που αποκαλύψαμε εντός της Τομής 18. Αποτελείται από δύο σειρές εφαπτόμενων ορθογώνιων λίθων, μέσου μήκους 1 μ και συνολικού πλάτους 1,3 – 1,4 μ. Στη νότια απόληξή της πράγματι σχηματίζει πτέρυγα, προεξέχουσα κατά 1,5 μ, και με πρόσοψη μήκους 6,8 μ. Είναι η αντίστοιχη της βόρειας πτέρυγας αλλά με ελαφρώς διαφορετικές διαστάσεις, καθώς η βόρεια προεξέχει κατά 1,3 μ, ενώ το μήκος της πρόσοψής της είναι 6,1 μ. Η θεμελίωση της εξέδρας, καμπύλου σχήματος, αποτελείται από 3 σειρές εφαπτόμενων λίθων εκ των οποίων κάποιοι είναι σε δεύτερη χρήση.
Έτσι, χάρη στις ανασκαφές μας στο βορειότερο τμήμα της στοάς και στον επιφανειακό καθαρισμό της παλιάς τομής στο νότιο τμήμα της εξασφαλίσαμε τη βόρεια, νότια και ανατολική πλευρά του κτιρίου, ενώ θεωρούμε ότι στη δυτική πλευρά της ανήκει η σειρά των λίθων (context 3066) που διακρίναμε κάτω από τον εξωτερικό, ανατολικό τοίχο του μεταγενέστερου πιόσχημου συγκροτήματος. Το συνολικό μήκος της στοάς, που στο εξής ονομάζουμε ‘δυτική στοά’, ανέρχεται στα περίπου 43 μ και το πλάτος της στα 21,5 μ, αντιστοιχεί δηλαδή σε περίπου 140 x 70 πόδες. Κατά πλάτος ήταν τριμερής, με δύο σειρές δωματίων στο πίσω (δυτικό) μέρος της, και με δωρική κιονοστοιχία κατά μήκος της πρόσοψης. Στο βόρειο και το νότιο άκρο της η στοά σχημάτιζε δύο προεξέχουσες πτέρυγες, ανήκε δηλαδή στον γνωστό, αν και όχι πολύ διαδεδομένο, τύπο της στοάς με πτέρυγες. Η θεμελίωση της πρόσοψης των πτερύγων έχει πλάτος 0,85 (βόρεια) και 0,95 μ (νότια), μικρότερο του πλάτους της θεμελίωσης του τμήματος μεταξύ των πτερύγων (1,32 μ) αλλά ικανό για να φέρει κίονες στο επίπεδο του στυλοβάτη. Το ερώτημα είναι εάν η κιονοστοιχία γύριζε στις στενές πλευρές της στοάς ή εάν ήταν μόνο κατά μήκος της πρόσοψης. Το μικρό πλάτος της θεμελίωσης της νότιας πλευράς της νότιας πτέρυγας, μόλις 0,60 μ, αποκλείει την ύπαρξη κιόνων σε αυτήν την πλευρά. Αντίθετα, το μεγάλο πλάτος της θεμελίωσης της βόρειας πλευράς της βόρειας πτέρυγας (αρ. 4525), 1,5 μ, δικαιολογεί την ύπαρξη κιόνων. Είναι, λοιπόν, πιθανό η πλευρά αυτή να έφερε μνημειακή είσοδο με κίονες, ίσως και μικρή κλίμακα από το επίπεδο της διερχόμενης κεντρικής οδού της πόλης.
|
Το νότιο τμήμα της δυτικής στοάς της αγοράς της Σικυώνας μετά τον επιφανειακό καθαρισμό της (από τα νότια).
|
|
H θεμελίωση της καμπύλης εξέδρας στο κεντρικό δωμάτιο της στοάς (από τα νότια).
|
|
Ορθοφωτογραφία της δυτικής στοάς της αγοράς της Σικυώνας.
|
|
H δυτική στοά δεν φαίνεται να διέθετε εσωτερική κιονοστοιχία, όπως π.χ. η νότια στοά της αγοράς της Σικυώνας, καθώς στο αποκαλυφθέν τμήμα της δεν εντοπίστηκε ίχνος θεμελίωσης στυλοβάτη. Προφανώς, το πλάτος των περίπου 6 μ δεν απαιτούσε την ύπαρξη εσωτερικής υποστύλωσης. Ακριβώς στο μέσο του οικοδομήματος ήταν κατασκευασμένη η καμπύλη εξέδρα, διαμέτρου περίπου 7 μ, πιθανότατα για την τοποθέτηση αγαλμάτων. Προσεκτική εξέταση του σημείου επαφής των λίθων της θεμελίωσης της εξέδρας με τον νότιο τοίχο του δωματίου της φανερώνει ότι η εξέδρα ήταν σχεδιασμένη εξαρχής, δεν αποτελεί δηλαδή μεταγενέστερη προσθήκη.
H δυτική στοά της αγοράς και στο βάθος το γυμνάσιο (από τα βόρεια).
|
Η αναγνώριση της χρήσης ή των χρήσεων της στοάς είναι δύσκολη, δεδομένου ότι σώζεται στο επίπεδο της θεμελίωσης. Εάν υποθέσουμε ότι το υλικό της επίχωσης του πηγαδιού (context 3118) που βρέθηκε σε ένα από τα βόρεια δωμάτια της στοάς προέρχεται από τη στοά, τότε μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η στοά είχε κυρίως εμπορική χρήση. Η ακριβής χρονολόγησή της είναι εξίσου δύσκολη. Κατά τη φετινή ανασκαφή δεν εντοπίσαμε τάφρο θεμελίωσης κατά μήκος των θεμελίων, και αυτή που είχαμε εντοπίσει το 2016 (context 3125) σε σχέση με τον βόρειο τοίχο (αρ. 3045) των δωματίων της στοάς απέδωσε τρία μόνο διαγνωστικά όστρακα γενικώς χρονολογημένα στην ελληνιστική περίοδο. Τα ελληνιστικά και δη τα πρώιμα ελληνιστικά όστρακα φαίνεται να υπερτερούν στα χαμηλότερα στρώματα της φετινής μας ανασκαφής (contexts 4514-4520), αλλά σε όλα τα στρώματα βρέθηκαν και μεταγενέστερα όστρακα εξαιτίας της διατάραξης των ελληνιστικών οριζόντων στους ρωμαϊκούς και υστερορρωμαϊκούς χρόνους. Από τυπολογικής άποψης η στοά με τις δύο ελαφρώς προεξέχουσες πτέρυγες στα άκρα της ανήκει περισσότερο στην πρώιμη παρά στην ύστερη ελληνιστική περίοδο. Επίσης, το γεγονός ότι η ανατολική πλευρά της στοάς είναι στην ίδια ευθεία με την ανατολική πλευρά του γυμνασίου, και ότι τα δύο αυτά μνημεία μαζί όριζαν τη δυτική πλευρά της αγοράς της πόλης, μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι ήταν μέρος ενός κοινού οικοδομικού προγράμματος του α’ μισού του 3ου αι. π.Χ.. Στο ίδιο οικοδομικό πρόγραμμα θα ανήκε και η ανέγερση του ναού του Απόλλωνα, του βουλευτηρίου και της νότιας στοάς, έτσι ώστε μαζί με το θέατρο και το στάδιο ακριβώς βορειο-δυτικά της αγοράς να ικανοποιούνται βασικές λειτουργίες του αστικού κέντρου, πολιτικές, θρησκευτικές, εμπορικές και εκπαιδευτικές.
Η στοά φαίνεται να εγκαταλείπεται στη διάρκεια του 1ου αι. π.Χ., δεδομένου ότι το υλικό που βρέθηκε στο πηγάδι (context 3118) χρονολογείται ως επί το πλείστον στο β’ μισό αυτού του αιώνα. Ίσως τότε ή λίγο αργότερα να χρονολογείται και η αποδόμηση του κτιρίου, προκειμένου να ανεγερθεί το μεγάλο πιόσχημο κτίριο στα δυτικά του. Η αποδόμηση του κτιρίου στους ρωμαϊκούς παρά στους υστερορρωμαϊκούς ή σε ακόμα μεταγενέστερους χρόνους υποδεικνύεται από την ύπαρξη υδρευτικού αγωγού (context 4511) στο επίπεδο της θεμελίωσης της δυτικής στοάς. Ο αγωγός έχει ανατολική κατεύθυνση με έντονη κλίση, σχεδόν 4%, και περιλαμβάνει τρία μέρη: το πρώτο, δυτικότερο μέρος, μήκους 1,5 μ, είναι ανοικτό αποτελούμενο από θραύσματα κεραμίδων και λεπτών, λίθινων πλακών τοποθετημένων με τη στενή τους πλευρά και με κλίση προς τα μέσα. Το τμήμα αυτό καταλήγει σε πιθοειδές φρεάτιο καθαρισμού. Η διάμετρος του φρεατίου στο πάνω μέρος του είναι 0,35 μ, αλλά ανοίγει προς τα κάτω ενώ το βάθος του είναι οπωσδήποτε μεγαλύτερο των 0,40 μ. Ανατολικά του φρεατίου ο αγωγός συνεχίζει με πηλοσωλήνες κυκλικής διατομής, διαμέτρου 0,10 μ, με τις συνήθεις υποδοχές για να θηλυκώνουν μεταξύ τους. Κάθε στέλεχος έχει μέσο μήκος 0,55 μ και η σύνδεσή του με το επόμενο σφραγίζεται με ασβεστοκονίαμα για την απορρόφηση τυχόν διαρροών. Για την υποστήριξη του αγωγού χρησιμοποιήθηκε χώμα και ενίοτε θραύσματα μεγάλων αγγείων, τα οποία δυστυχώς δεν μπορούν να χρονολογηθούν με ακρίβεια. Κατά συνέπεια ο αγωγός δεν μπορεί να χρονολογηθεί ακριβώς μέσα στη ρωμαϊκή περίοδο, αλλά το βέβαιον είναι ότι όταν κατασκευάστηκε, η δυτική στοά της αγοράς είχε εγκαταλειφθεί και τουλάχιστον τμήμα της είχε κατεδαφιστεί μέχρι το επίπεδο της θεμελίωσης. Ο προορισμός όπως και η προέλευση του υδαταγωγού είναι επίσης άγνωστα, δεδομένου ότι δεν τον συναντήσαμε κατά την ανασκαφή των δωματίων της δυτικής στοάς. Μία πιθανότητα είναι να έφερνε νερό σε ένα από τα δύο λουτρικά συγκροτήματα της πόλης, ακριβώς βόρεια και ανατολικά της αγοράς αντίστοιχα.
|
Ορθοφωτογραφία της βορειο-δυτικής πλευράς της αγοράς με τα ανασκαμμένα μνημεία.
|
|
O υδρευτικός αγωγός (context 4511) από τα δυτικά.
|
|
