Ανασκαφική έκθεση 2022

Αεροφωτογραφία της ακρόπολης της αρχαίας Κύθνου από τα Βορειοανατολικά. Σε πρώτο πλάνο το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης (φωτ. Α. Μαζαράκης Αινιάν).

Βρυόκαστρο-Ακρόπολη. Τοπογραφικό των τεσσάρων ανασκαμμένων κτιρίων του Βορείου τμήματος της Ακρόπολης (ιερό Δήμητρας και Κόρης) που ερευνήθηκαν κατά το 2021-22 (Σχ. Γ. Ορεστίδης).

Βρυόκαστρο-Ακρόπολη. Ορθοφωτογραμμετρία των ανασκαμμένων περιοχών που ερευνήθηκαν κατά το 2021-22 (Σχ. Γ. Ορεστίδης).

Αεροφωτογραφία του Βόρειου τμήματος της ακρόπολης της αρχαίας Κύθνου (ιερό Δήμητρας και Κόρης) (φωτ. Α. Μαζαράκης Αινιάν).

Αεροφωτογραφία του Κτιρίου 3 κατά την ανασκαφή (φωτ. Α. Μαζαράκης Αινιάν).

Κτίριο 3. Διαδικασία ανασκαφής.

Οι ανασκαφικές εργασίες επικεντρώθηκαν ωστόσο στο Κτίριο 3, μήκους 21 και πλάτους 8,50 μέτρων. Χαρακτηρίζεται από τραπεζιόσχημη τοιχοποιία και διαθέτει μνημειώδη είσοδο στο μέσον του επιμήκη Βόρειου τοίχου. Φέτος ανασκάφτηκαν δύο ζώνες τετραγώνων εσωτερικά του κτιρίου που επέτρεψαν να αποσαφηνιστεί ως ένα βαθμό η διαρρύθμισή του. Είναι αξιοσημείωτο ότι το μεγαλύτερο μέρος των αναθημάτων του ιερού προέρχεται από τις επιχώσεις εγκατάλειψης του εν λόγω οικοδομήματος (εικ. 6-9).

Στο Ανατολικό τμήμα του κτιρίου αποκαλύφθηκαν μια σειρά από οδοντωτές εσοχές του φυσικού βράχου, που ορίζονται από τοιχάρια, που φαίνεται ότι διαμόρφωναν χώρους και «θήκες» για την φύλαξη και απόθεση αναθημάτων, καθώς στις περιοχές αυτές υπήρχε έντονη συγκέντρωση ευρημάτων όλων των κατηγοριών. Στο τμήμα αυτό του κτιρίου αποκαλύφθηκε και λίθινη πεταλόσχημη εσχάρα, διαστ. περ. 2,50 Χ 2 μ., πλήρης με στάχτη και διάσπαρτες πυρακτωμένες πλίθρες και με αρκετά καμένα οστά ζώων, καθώς και σημαντική συγκέντρωση αναθημάτων. Η όλη διαμόρφωση εδώ δημιουργεί αμφιβολίες για το αν το τμήμα αυτό του οικοδομήματος ήταν στεγασμένο. Μεγάλη συγκέντρωση αναθημάτων παρατηρήθηκε και σε λωρίδα κατά μήκος του πίσω (Νότιου) τοίχου του Δυτικού μισού του κτιρίου. Από τον τοίχο αυτό προβάλλουν εσωτερικά σε τακτά διαστήματα και στο ίδιο χαμηλό ύψος διάτονοι επίπεδοι λίθοι, υποδηλώνοντας την παρουσία εδώ ενός ξύλινου ραφιού πάνω στο οποίο θα πρέπει να ήταν τοποθετημένα αναθήματα.

Ανάμεσα στους δύο ναούς (αρ. 4 και 5) και το επίμηκες Κτίριο 3, διαμορφώνεται ένα ανάλημμα με είσοδο από τα Ανατολικά, που οριοθέτησε κάποια στιγμή, κατά την μακρόχρονη πορεία χρήσης του ιερού (7^ο αιώνα π.Χ. έως 3^ο – 4^ο αιώνα μ.Χ.) έναν εκτεταμένο «αποθέτη» ο οποίος περιείχε αναρίθμητα αναθήματα (εικ. 4). Η έρευνα εδώ ολοκληρώθηκε φέτος φέρνοντας στο φως πολλές εκατοντάδες ακέραια ή σχεδόν ακέραια ευρήματα, κυρίως πήλινα ειδώλια και πολύμυξα φωτιστικά σκεύη.

Η ακριβής χρήση και η χρονολόγηση όλων των αποκαλυφθέντων οικοδομημάτων θα προσδιοριστεί όταν θα ολοκληρωθεί η μελέτη των ευρημάτων και των ανασκαφικών δεδομένων. Εν γένει, η έρευνα του εσωτερικού των κτιρίων οδήγησε στην εύρεση πολυάριθμων αναθημάτων. Ο κύριος όγκος προέρχεται ωστόσο από το Κτίριο 3 και από τον «αποθέτη». Συλλέχτηκαν πολλές εκατοντάδες πήλινα αρχαϊκά-ελληνιστικά ειδώλια (τα ακέραια ή σχεδόν ακέραια ξεπέρασαν τα 2000), γυναικεία, και παιδικά, λιγότερα ανδρικά, ιδιαίτερα ηθοποιών και συμποσιαστών, ερμαϊκές στήλες, χοιρίδια, χελώνες, λέοντες, κριοί, πτηνά, κ.ά..

Συλλέχτηκαν επίσης εξίσου πολλοί λύχνοι αρχαϊκών-ρωμαϊκών χρόνων και πολύμυξα τελετουργικά φωτιστικά σκεύη (εικ. 21), δακτυλιόσχημοι «κέρνοι» με επίθετα μικρογραφικά αγγεία, πλήθος επίθετων μικρογραφικών υδριών που έχουν αποκολληθεί από τελετουργικά σκεύη, εξαιρετικής ποιότητας κεραμεική, κυρίως Αττική μελανόμορφη και ερυθρόμορφη (υδρίες, κάλπεις κλπ.), αλλά και άλλων εργαστηριακών κέντρων (Κορινθιακά, Κυκλαδικά και Ανατολικού Αιγαίου).

Στα αναθήματα συγκαταλέγονται και ορισμένα χάλκινα, αργυρά, οστέινα, και υάλινα κοσμήματα, μαρμάρινα και αλαβάστρινα αγγεία (φιάλες, πυξίδες), κ.ά..

Βρέθηκαν και ορισμένα χάλκινα ρωμαϊκά νομίσματα (π.χ. sestertius του Τραϊανού, μετά το 106 μ.Χ., εικ. 25 πάνω, και αντωνιανός του Μάρκου Αυριλίου Πρόβου (276-282 μ.Χ.), εικ. 25 κάτω). Ωστόσο, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα αργυρό νόμισμα Κύθνου με κεφαλή Απόλλωνα στον εμπροσθότυπο και λύρα στον οπισθότυπο, καθώς τα έως σήμερα γνωστά Κυθνιακά νομίσματα των Ελληνιστικών χρόνων είναι όλα χάλκινα.

Αρκετά αγγεία πόσεως, κυρίως ρωμαϊκών χρόνων, προερχόμενα τόσο από το εσωτερικό του ναού (Κτιρίου 4), όσο και από τις διάφορες επιχώσεις εντός του Κτιρίου 3 και από τον «αποθέτη», ταυτίζονται ως τελετουργικά καθώς έχουν επιγραφές που χαράχθηκαν πριν την όπτηση και αποτελούν αφιερώματα γυναικών, ενώ επιβεβαιώνουν ότι το ιερό ήταν αφιερωμένο στη λατρεία τόσο της Δήμητρας όσο και της Κόρης. Προσωρινά, θα μπορούσαμε μάλιστα να υποθέσουμε ότι το Κτίριο 4 ήταν ο κλασικός ναός της Δήμητρας, ενώ το παρακείμενο μικρότερο Κτίριο 5 ο ναός των αρχαϊκών χρόνων.

Εσωτερικά της θήρας του Κτιρίου 3 βρέθηκε, μετακινημένο από την αρχική θέση του, ενεπίγραφο μνημειώδες βάθρο διαστ. 1,43 Χ 0,47 Χ 0,21 (πάχ.), το οποίο σώζει την επιγραφή των ύστερων ελληνιστικών ή ρωμαϊκών χρόνων «Νηρηίς δαμιουργός», το οποίο πιθανώς αναφέρεται σε κάποια αξιωματούχο του ιερού. Η χρήση της δωρικής διαλέκτου επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά την παράλληλη χρήση της με την Ιωνική στην Κύθνο.

Πολλά από τα προαναφερθέντα αναθήματα παραπέμπουν και αυτά έμμεσα ή άμεσα στη λατρεία των δύο θεοτήτων, όπως άλλωστε και διάφορα μεμονωμένα ευρήματα, λ.χ. ένα ακόμη ειδώλιο κιστοφόρου ή αρκετά μικρά θραύσματα εισαγμένων Ελευσινιακών κέρνων (αναγνωρίζονται οι χαρακτηριστικές κοτυλίσκες).

ΙΙ. ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ, ΜΕΛΕΤΗ, ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ

Συνεχίστηκε κατά το 2022 η μελέτη των κινητών ευρημάτων από τους αρχαιολόγους, μέλη της ερευνητικής ομάδας.

Η Δρ Ελεάνα Πρεβεδώρου μελέτησε τα ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα και η Δρ Κατερίνα Τρανταλίδου τα οστά ζώων στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος «Παλίμψηστο» (27-28/11/2021 ).

Η Δρ Κατερίνα Τρανταλίδου μελέτησε από 28-30 Οκτωβρίου 2022 τα οστά ζώων από την ανασκαφή της Ακροπόλεως των περιόδων 20221-22 (στα πλαίσια του προαναφερθέντος ερευνητικού προγράμματος, και ανεξάρτητα).

19-23 Σεπτεμβρίου 2022 πραγματοποιήθηκε ανάλυση με φορητή συσκευή XRF των χρυσών και επίχρυσων ευρημάτων από τις παλαιότερες ανασκαφές του αρχαϊκού ιερού από τον Καθηγητή Γιώργο Φακορέλλη (Τμήμα Συντήρησης ΠΑΔΑ) και την μελετήτρια του υλικού, υποψ. διδ. του παν/μίου Θεσσαλίας Ζαχαρούλα Παπαδοπούλου.

Επίσης συνεχίστηκε η συντήρηση των κινητών ευρημάτων από τους συντηρητές Ελευθέριο Κοσμίδη και τον Παναγιώτη Παπαβασιλείου. Όλα τα ακέραια και λοιπά σημαντικά ευρήματα από την ανασκαφή στην Ακρόπολη των ετών 2021-22 έχουν πλέον συντηρηθεί και ορισμένα από αυτά θα επιλεγούν να εκτεθούν στην έκθεση του νέου αρχαιολογικού μουσείου Κύθνου.

Έγινε τακτοποίηση όλων των διάσπαρτων λίθων που προήλθαν από την ανασκαφή και κτίστηκαν αναλημματικοί τοίχοι – αναβαθμίδες σε σημεία του χώρου που αυτά δεν δημιουργούν προβλήματα. Επίσης σε ορισμένες περιπτώσεις κρίθηκε αναγκαίο να γίνουν μικρής κλίμακας ανατάξεις και στερεώσεις πεσμένων ή μετατοπισμένων δόμων των οποίων η αρχική θέση ήταν σίγουρη.

Επισκευάστηκαν σε δύο σημεία οι αναλημματικοί τοίχοι του μονοπατιού που οδηγεί στην αρχαία πόλη, που είχαν καταρρεύσει εξαιτίας των βροχοπτώσεων του περασμένου χειμώνα και καθαρίστηκε το μονοπάτι σε όλο του το μήκος.

Η ερευνητική μας ομάδα συμμετέχει ενεργά στο ερευνητικό έργο «Παλίμψηστο». Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο της Δράσης Εθνικής Εμβέλειας: «ΕΡΕΥΝΩ-ΔΗΜΙΟΥΡΓΩ-ΚΑΙΝΟΤΟΜΩ Β’ ΚΥΚΛΟΣ» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και εθνικούς πόρους μέσω του Ε.Π. Ανταγωνιστικότητα, Επιχειρηματικότητα & Καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ). Το έργο, με συνέργεια του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΕΚΕΤΑ), και των εταιρειών «Omega Technology» και «Μικροτεχνική», ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2021 και αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Νοέμβριο του 2023. Ο καθορισμός των παραγόντων διάβρωσης, της προέλευσής τους, του χρονικού ορίου δράσης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αλλά και συναφών θεμάτων συντήρησης όπως ποια είναι τα κατάλληλα υλικά αντικατάστασης ή πλήρωσης είναι τα καίρια θέματα συντήρησης που αντιμετωπίζει κάθε φορέας πολιτισμού. Στο παρόν έργο τα θέματα αυτά προσεγγίζονται με τρεις παράλληλες δράσεις. α) με επιστημονική ανάλυση και τεκμηρίωση των παθογενειών, β) με την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος παρακολούθησης και διαχείρισης/λήψης αποφάσεων και γ) με την ανάπτυξη μίας ψηφιακής πλατφόρμας ανάδειξης των αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας μέσω αφηγημάτων.

ΙΙΙ. ΔΙΑΧΥΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ - ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

Διάχυση πληροφορίας

Για τα αποτελέσματα της ανασκαφής του 2022 βλ. το επίσημο Δελτίο Τύπου που εστάλη στην ΕΦΑ Κυκλάδων στις 15/11/22 και δημοσιεύτηκε από το διαδικτυακό κόμβο archaiologia.gr

Την Τετάρτη 6 Απριλίου 2022 τα αποτελέσματα της συνεργατικής ανασκαφής του Τομέα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων στην ακρόπολη της αρχαίας πόλης της Κύθνου κατά το 2021 παρουσιάστηκαν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Ανακοίνωση των Papoutsaki, A., Facorellis, Y., Karatasios, I., Boyatzis, S., Stefanis, A., Mazarakis Ainian, A.,"Multi-analytical investigation of historic mortars technology from water cisterns at Vryokastro, Kythnos, Greece", στο 43ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαιομετρίας ISA 2020/2022 16-20 Μαϊου 2022, στη Λισαβόνα.

Στις 30 Αυγούστου ξεναγήσαμε στην ανασκαφή ομάδα επισκεπτών στα πλαίσια εκδρομής που οργάνωσε ο Σύλλογος Φίλων Αρχαιολογικού Μουσείου Κύθνου.

20 Σεπτεμβρίου υποδεχτήκαμε στην ανασκαφή τα παιδιά της 5ης και 6ης Δημοτικού του Σχολείου της Κύθνου, με τους δασκάλους τους.

Σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη κ. Γιάννη Σπηλιόπουλο ετοιμάζουμε ντοκιμαντέρ με θέμα την ανασκαφή στο Βρυόκαστρο της Κύθνου, το οποίο θα έχει ολοκληρωθεί αρχές του 2023.

Δημοσιεύσεις

Το Μάρτιο του 2023 κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας η μονογραφία (τελική δημοσίευση) των κεραμεικών ευρημάτων και των ειδωλίων από το ιερό (Κτίριο 3) του Μεσαίου Πλατώματος. Τα περιεχόμενα του βιβλίου είναι τα ακόλουθα:

• Πρόλογος – Εισαγωγή
• Τα ανασκαφικά δεδομένα — Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν
• Η γραπτή κεραμεική του 7ου και 6ου αιώνα π.Χ. (Αττική, νησιωτικός χώρος) — Μαρία Κουτσουμπού
• Η ανάγλυφη κεραμεική — Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου
• Η Κορινθιακή κεραμεική — Μαρία Πανάγου
• Αττική μελανόμορφη και ερυθρόμορφη κεραμική — Δημήτρης Παλαιοθόδωρος
• Η μελαμβαφής κεραμεική των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων — Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου
• Η μελαμβαφής κεραμεική της Ελληνιστικής περιόδου — Παναγιώτα Τσιλογιάννη
• Άβαφη κεραμεική — Παναγιώτα Τσιλογιάννη
• Σκύφοι με ανάγλυφη διακόσμηση — Παναγιώτα Τσιλογιάννη
• Πήλινοι λύχνοι — Παναγιώτα Τσιλογιάννη
• Πήλινα ειδώλια — Άννα Αλεξανδροπούλου
• Γενικά Συμπεράσματα
• Βιβλιογραφία
• Πίνακες

Υπό δημοσίευση είναι και τα εξής άρθρα:

• Α. Μαζαράκης Αινιάν, Δ. Κουρκουμέλης, Εύ. Χαραλαμπίδου, «Υποβρύχιες έρευνες στο αρχαίο λιμάνι της Κύθνου», στο Γ΄ Διεθνές Κυκλαδολογικό Συνέδριο: Οι Κυκλάδες στη διαχρονία: Χώρος-Άνθρωποι, Ερμούπολη Σύρου, 25-29.5.2016.
• Α. Μαζαράκης Αινιάν, «Ανασκάπτοντας το Ασκληπιείο και το Αφροδίσιο της Κύθνου (2015-2018)», στο Περὶ τῶν Κυκλάδων νήσων: Το Αρχαιολογικό Έργο στις Κυκλάδες, Διεθνές Συνέδριο Αθήνα 22-26/11.2017.
• Α. Μαζαράκης Αινιάν, Ιφ. Λεβέντη, «Ιερά της Άνω Πόλης της Κύθνου: πρώτη προσπάθεια ανασύνθεσης του χαρακτήρα της λατρείας», στο Ιερά και λατρείες στο Αιγαίο, Διεθνές Συνέδριο, Λήμνος 11-14 Σεπτεμβρίου 2019.

Η Ευαγγελία Κολοφωτιά ενεγράφη τον Ιούνιο του 2022 στο διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με θέμα «Φωτισμός και φωτιστικά σκεύη στα ιερά των Κυκλάδων». Ο κύριος όγκος του υλικού που θα πραγματεύεται η μελέτη προέρχεται από το ιερό της Ακρόπολης της Κύθνου.

IV. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

Το ανασκαφικό-ερευνητικό πρόγραμμα Κύθνου στηρίχτηκε οικονομικά το 2022, από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τη ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, το Δήμο Κύθνου και από τον χορηγό κύριο Αθανάσιο Μαρίνο. Ο Δήμος Κύθνου καλύπτει το ενοίκιο του σπιτιού της ανασκαφής στη Χώρα, ενώ παραχώρησε φέτος το υπόγειο του Δημαρχείου για τις ανάγκες του προγράμματος. Ο Καπετάνιος του «Mαρμάρι Express» διέθεσε δωρεάν ακτοπλοϊκά εισιτήρια στα μέλη της ερευνητικής ομάδας. Ειδικότερα, ο κ. Μαρτίνος κάλυψε σχεδόν όλες τις δαπάνες μετακινήσεων, στέγασης και σίτισης των μελών της ερευνητικής ομάδας, τα ημερομίσθια των εργατοτεχντιτών, αμοιβές μεταπτυχιακών φοιτητών και αγορές υλικών ανασκαφής και συντήρησης. Τα κονδύλια της ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας χρησιμοποιήθηκαν για την κάλυψη ορισμένων εξόδων των συνεργατών της ανασκαφής, έξοδα μετακινήσεων και σίτισης μελών της ερευνητικής ομάδας, υποτροφίες σε μεταπτυχιακούς φοιτητές του πανεπιστημίου Θεσσαλίας που συμμετείχαν στις εργασίες, αμοιβές σχεδίασης κινητών και ακίνητων ευρημάτων, αγορά ειδών συντήρησης και φύλαξης ευρημάτων, αναλωσίμων των εκτυπωτικών μηχανημάτων που είναι εγκατεστημένα στο σπίτι της ανασκαφής στη Χώρα, κάλυψη του κόστους της διαδικτυακής συνδρομής του σπιτιού της ανασκαφής στη Χώρα (Cosmote) και μέρος του κόστους της προαναφερθείσας μονογραφίας για την κεραμεική του ιερού του Βορείου Πλατώματος.

V. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Το ανασκαφικό πρόγραμμα στο Βρυόκαστρο Κύθνου διενεργείται υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Αλεξάνδρου Μαζαράκη Αινιάνος και του Εφόρου Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δρος Δημήτρη Αθανασούλη. Στις φετινές εργασίες συμμετείχαν 35 προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και άλλων ΑΕΙ (ΕΚΠΑ, ΑΠΘ, Paris 1, Strasbourg), καθώς και νέοι αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες και συντηρητές. Μεταξύ των συνεργατών που συμμετείχαν στις έρευνες στο πεδίο συγκαταλέγεται η αρχαιολόγος της ΕΦΑ Κυκλάδων Μαρία Κουτσουμπού. Εργάστηκαν ακόμη στο πεδίο (και την Αρχαιολογική Συλλογή) ο Ελευθέριος Κοσμίδης (συντηρητής του προγράμματος από το 2008 κ.ε.) και Παναγιώτης Παπαβασιλείου (συντηρητής, βοηθός του Ε.Κ.), ο Γιώργος Χιώτης (αρχαιολόγος και τοπογράφος), ο Γουλιέλμος Ορεστίδης (αρχιτέκτων), η Μαρία Χρήστου (αρχιτέκτων). Στην αποθήκη μελέτες πραγματοποίησαν οι Ζ. Παπαδοπούλου, Ε. Πρεβεδώρου, Κ. Τρανταλίδου, Γ. Φακορέλλης. Την ευθύνη συντονισμού της ομάδας και την οργάνωση των εργασιών στην αποθήκη είχε η Ευαγγελία Κολοφωτιά, και την τελευταία εβδομάδα από κοινού με την Δρ Όλγα Κακλαμάνη.