Ανασκαφική έκθεση 2009

Το μήνα Σεπτέμβριο του 2009 συνεχίστηκαν οι χερσαίες και ενάλιες αρχαιολογικές ανασκαφές στην αρχαία πόλη της Κύθνου (Βρυόκαστρο) από τον Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σε συνεργασία με την ΚΑ’ ΕΠΚΑ και την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, αντίστοιχα.

Άποψη του Κτιρίου 5 από τα ΒΔ.

Υποβρύχιες ανασκαφές

Τον Σεπτέμβριο του 2009 (και συγκεκριμένα 4-18/9/2009) συνεχίστηκε για Τρίτη περίοδο η υποβρύχια ανασκαφική έρευνα στον όρμο Μανδράκι της Κύθνου. Εκεί έχουν εντοπιστεί τα καταποντισμένα κατάλοιπα του αρχαίου λιμένος της αρχαίας πρωτεύουσας του νησιού (την ομώνυμη Κύθνο, σήμερα «Βρυόκαστρο»).

Η υποβρύχια ανασκαφή κατά το 2009 έφερε στο φως ιδιαίτερα σημαντικά ευρήματα. Σε απόσταση 50 περίπου μέτρων από την ακτή, και από βάθος περίπου 2,50 μέτρων, εκεί όπου το 2008 είχαν ανελκυστεί δύο μαρμάρινα ρωμαϊκά γλυπτά, (ο κορμός ενός θωρακοφόρου άνδρα του 1^ου αι. π.Χ. και το κεφάλι ενός γενειοφόρου άνδρα του 2^ου αι. μ.Χ), βρέθηκαν και ανελκύστηκαν τρεις μαρμάρινες στήλες.

Η μεγαλύτερη στήλη αποδείχτηκε ότι ανήκει στο κεφάλι που είχε βρεθεί πέρυσι και μπορεί να συγκριθεί με τις στήλες των κοσμητών από την αρχαία αρχαία Αθήνα. Οι άλλες δύο προέχονται από παρόμοιες ακέφαλες ερμαϊκές στήλες.

Μαρμάρινες ερμαϊκές στήλες κατά χώραν ενσωματωμένες στα θεμέλια του Τοίχου 2, πριν την ανέλκυσή τους.

Η ανέλκυση της μαρμάρινης στήλης του κοσμητή (2^ος αι. μ.Χ.)

Τα γλυπτά προέρχονται από τη δυτική προέκταση ενός τοίχου του λιμανιού (Τ2), ο οποίος προχωράει παράλληλα με την ακτή (στην αρχαιότητα βρισκόταν στην ξηρά καθώς η στάθμη της θάλασσας έχει ανυψωθεί από την αρχαιότητα περίπου 2-2,50 μέτρα) και φαίνεται ότι είχαν χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση, ως δομικό υλικό. Ίσως ο τοίχος αυτός να αποτελεί μέρος του αρχαίου παράκτιου τείχους της πόλης, καθώς είναι καλοχτισμένος, με πλάτος σχεδόν τρία μέτρα και σώζεται σε ύψος περίπου ενός μέτρου. Ωστόσο, το τμήμα όπου βρέθηκαν τα γλυπτά είναι μεταγενέστερο και σαφώς πιο πρόχειρης κατασκευής. Στο σημείο αυτό εικάζουμε ότι υπήρχαν νεώσικοι (στέγαστρα για τα αρχαία πλοία) και ότι στην ύστερη αρχαιότητα, και πάντως πριν την εγκατάλειψη της πόλης τον 6^ο ή 7^ο αι. π.Χ., όταν πλέον η πόλη και το ναυτικό της ήταν σε παρακμή, τα ανοίγματα αυτά της παράκτιας οχύρωσης σφραγίστηκαν για προστασία.

Η μαρμάρινη στήλη του κοσμητή (2^ος αι. μ.Χ.).

Η στιγμή της δοκιμής προσαρμογής της κεφαλής με τη στήλη.

Από το βυθό ανελκύστηκαν ακόμη απότμημα από το ένδυμα μαρμάρινου γλυπτού, μία λίθινη άγκυρα, πιθανώς προϊστορικών χρόνων, καθώς και πολυάριθμα θραύσματα αγγείων, μολύβδινα αλιευτικά βάρη και άλλα κινητά ευρήματα.

Τέλος, από τον αρχιτέκτονα Α. Τούρτα, με τη συνεργασία του Γ. Χιώτη, έγινε η συστηματική αποτύπωση σε μεγάλη έκταση των περισσοτέρων καταποντισμένων κτιριακών καταλοίπων του λιμένα ώστε να ενταχθούν στο γενικό τοπογραφικό σχέδιο της αρχαίας πόλης της Κύθνου.

Κάτοψη του καταβυθισμένου Τοίχου 2 (βάθ. -3 μ.). Σχ. Α. Τούρτας.

Η συνεργατική αυτή ενάλια ανασκαφή διεξάγεται υπό τη διεύθυνση του καθηγητού κ. Αλέξανδρου Μαζαράκη Αινιάνος, από την πλευρά του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και του αρχαιολόγου Δρ Δημήτρη Κουρκουμέλη, από την πλευρά της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων. Στις έρευνες του αρχαίου λιμανιού συμμετείχαν πολυάριθμοι προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές της αρχαιολογίας του τμήματος Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλάις, καθώς και αρχαιολόγοι ή μεταπτυχιακοί φοιτητές από πανεπιστήμια της Γαλλίας και τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Σημειώνεται ότι πρόκειται για την πρώτη υποβρύχια ανασκαφή ελληνικού ΑΕΙ που πραγματοποιείται σε συνεργασία με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Τ. Είναι ενδεικτικό ότι το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, εδώ και 10 χρόνια, πρωτοπόρησε με την εισαγωγή μαθημάτων Ενάλιας Αρχαιολογίας στο πρόγραμμα σπουδών του.

Χερσαίες ανασκαφές

Στην Άνω Πόλη επαναλήφθηκαν οι ανασκαφικές εργασίες στο σημαντικό ιερό που είχαμε ανασκάψει τα έτη 2002-2006. Τα αποτελέσματα υπήρξαν και πάλι ιδιαίτερα σημαντικά.

Ανάλημμα 4

Ερευνήθηκε το μνημειακό ανάλημμα Δυτικά του ναού (ΑΝΑΛΗΜΜΑ 4), το οποίο έχει μήκος περί τα 60 μ. (Τοίχος 25) και πλ. γύρω στα 20 μ. (Τοίχοι 24 και 26). Στόχος της ανασκαφής στο χώρο αυτό είναι αφενός η χρονολόγησή του αναλήμματος και αφετέρου η κατανόηση της χρήσης του. Ερευνήθηκαν ορισμένα ανασκαφικά τετράγωνα στο Βόρειο άκρο (Τοπογραφική Πινακίδα VI, Φύλλο 68, Α18-19, Β18-19, Γ18-19) και το Βόρειο τμήμα (Τοπογραφική Πινακίδα VI, Φύλλο 68, Τετρ. Α15. Τοπογραφική Πινακίδα VI, Φύλλο 58, Τετρ. Υ15) του αναλήμματος, διαστάσεων το κάθε ένα 5 Χ 5 μ. Τα προκαταρκτικά συμπεράσματα συνοψίζονται στα ακόλουθα:

Το πρώτο ανάλημμα φαίνεται ότι κτίστηκε στη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου και πιθανώς επεκτάθηκε και έλαβε τη μνημειακή του μορφή στη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου. Στο εσωτερικό του εξωτερικού αναλημματικού τοίχου άρχισαν να αποκαλύπτονται μια σειρά από παράλληλοι παλαιότεροι αναλημματικοί τοίχοι, με σημαντικότερο τον Τοίχο 27, που προφανώς ανήκουν στις παλαιότερες διαμορφώσεις του ανδήρου. Εξωτερικά της ΒΔ γωνίας, σε μεγαλύτερο βάθος, αποκαλύφθηκε τμήμα παλαιότερου τοίχου, που ίσως σχετίζεται με την αρχική διαμόρφωση του χώρου.

Ανάλημμα 4. Βόρειο τμήμα.

Στο εξισωτικό μπάζωμα της ΒΔ γωνία άρχισε να αποκαλύπτεται πλούσια απόθεση αγγείων και μετάλλινων αφιερωμάτων, ορισμένα από τα οποία συνανήκουν ή συγκολλώνται με τα αντίστοιχα ευρήματα που έχουν προέλθει παλαιότερα από την περιοχή γύρω από το ναό (Κτίριο 3). Μεταξύ αυτών αναφέρουμε ενδεικτικά πολυάριθμα θραύσματα από αγγεία διακοσμημένα με παραστάσεις, χρονολογούμενα στον 7^ο και τον 6^ο αι. π.Χ., χάλκινες βελόνες και ρόδακες. Από την επίχωση εξωτερικά (Βόρεια) του αναλήμματος προέκυψαν ενδιαφέροντα ευρήματα, κυρίως της Ελληνιστικής περιόδου, ανάμεσά τους πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών.

Χάλκινοι ρόδακες.

Κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου.

Κτίριο 5

Μερικές δεκάδες δυτικότερα, στην Τοπογραφική Πινακίδα VI, Φύλλο 58, στα Τετράγωνα Ν-Ξ/14-17 πραγματοποιήθηκε ανασκαφή σε κτίριο, τα λείψανα του οποίου ήταν εν μέρει ορατά (ΚΤΙΡΙΟ 5). Πρόκειται για σημαντικό ορθογώνιο κτίριο διαστάσεων 17 Χ 10 μ.

Άποψη του Κτιρίου 5 από τα Βόρεια.

Σώζονται καλύτερα το Ανατολικό μισό του Κτιρίου, καθώς και η ΒΔ του γωνία. Το ΝΔ τμήμα του κτιρίου έχει καταρρεύσει και σήμερα δε σώζεται. Το οικοδόμημα είναι επίμηκες ορθογώνιο (Τ1-Τ4), με Β-Ν προσανατολισμό, και χωρίζεται κατά μήκος του επιμήκη άξονα σε δύο περίπου ίσα μέρη από ένα θεμέλιο (Τ5). Στο Ανατολικό μισό αναγνωρίστηκαν τουλάχιστον δύο ορθογώνιοι χώροι. Το δάπεδο του ΝΑ χώρου, διαστ. 5 Χ 2,50 μ., ήταν διαμορφωμένο με μεγάλες σχιστόπλακες.

Στο μέσον της ΒΑ αίθουσας, της οποίας οι ακριβείς διαστάσεις μένουν να αποσαφηνιστούν, βρέθηκε τετράγωνη κατασκευή που έδινε την εντύπωση εστίας. Οι πλευρές είναι οριοθετημένες με ορθογώνιες λίθινες πλάκες. Εσωτερικά απαντήθηκε ένα γέμισμα από λίθους μετρίου μεγέθους και κεράμους, αλλά βαθύτερα αποκαλύφτηκε στρώμα που περιείχε αρκετή στάχτη, καρβουνάκια, και πολυάριθμα ευρήματα, ανάμεσά τους πήλινα γυναικεία ειδώλια, μικρά ακέραια αγγεία πόσεως, μικρογραφικός λύχνος, σιδερένιο εγχειρίδιο, μολύβδινο σταθμίο [σύμβολο παναθηναϊκό αμφορέα και την επιγραφή ΤΡΙΤΗ (στατήρα)], κ.α. Τα ευρήματα αυτά φαίνεται ότι χρονολογούνται στους όψιμους κλασικούς χρόνους.

Μελαμβαφές ληκύθιο.

Μικρογραφικός λύχνος.

Πολυάριθμα ευρήματα κατά χώραν βρέθηκαν τόσο Νότια της κατασκευής (ανάμεσά τους πήλινες αγνύθες και σφονδύλια, αργυρό νόμισμα Αλεξάνδρου και μολύβδινα σταθμία [1/8 στατήρα με την επιγραφή ΔΗΜΟ[ΣΙΟΝ], ένα πυραμιδόσχημο βάρος) όσο και σε επαφή με τον καλά σωζόμενο Ανατολικό τοίχο του δωματίου αυτού (ανάμεσά τους μικρογραφικός πήλινος λύχνος).

Μολύβδινο σταθμίο (ΤΡΙΤΗ).

Μολύβδινο σταθμίο (ΔΗΜΟ).

Όλα τα παραπάνω φανερώνουν ότι έχουμε να κάνουμε με οικοδόμημα δημόσιου, ίσως και εμπορικού χαρακτήρα, ενώ η κατασκευή στο μέσον του ΒΑ δωματίου φαίνεται ότι είχε λατρευτικό προορισμό. Τα ευρήματα επιτρέπουν τη χρονολόγηση του οικοδομήματος στον 4^ο αι. π.Χ., αν και η παρουσία πολυάριθμων ευρημάτων της ελληνιστικής περιόδου στις άμεσες επιχώσεις του οικοδομήματος μάλλον συνιστούν ενδείξεις για τη χρήση του και κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους.

Μολύβδινο βάρος.

Αργυρό νόμισμα Αλεξάνδρου.

Ο πιθανός δημόσιος χαρακτήρας του Κτιρίου 5 σε συνδυασμό με τα ευρήματα του παρακείμενου μνημειακού Αναλήμματος 4 δεν αποκλείουν την εκδοχή ότι στην περιοχή αυτή βρισκόταν η αναζητούμενη Αγορά της αρχαίας πόλης της Κύθνου. Η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας στην περιοχή αυτή το 2010 θα επιτρέψει πιθανώς να διασαφηνιστεί η υπόθεση αυτή.

Ελληνιστικός λύχνος.

Ενσφράγιστη λαβή ελληνιστικού αμφορέα (ΠΑΥΣΑΝΙΑ).

Καθαρισμοί

Στον αρχαιολογικό χώρο καθαρίστηκε η ανασκαμμένη περιοχή από τα χόρτα και έγιναν μικρής έκτασης μπαζώματα για λόγους προστασίας των αρχαίων μνημείων. Επίσης πραγματοποιήθηκαν εργασίες τακτοποίησης του χώρου (μετακίνηση λιθοσωρών και μπάζων) προκειμένου ο χώρος να είναι ευπρεπισμένος και επισκέψιμος. Επίσης χτίσαμε τις ξερολιθιές που περιβάλλουν την ιδιοκτησία του Δημοσίου όπου διενεργούνται οι ανασκαφές, οι οποίες είχαν γκρεμιστεί σε ορισμένα σημεία από τις βροχές του χειμώνα, προκειμένου να αποτρέψουμε τα κοπάδια αιγοπροβάτων και αγελάδων να εισέρχονται στον αρχαιολογικό χώρο.

Εργασίες συντήρησης

Στην αρχαιολογική αποθήκη της Χώρας Κύθνου εργάστηκε για πολλές εβδομάδες και διαφορετικά διαστήματα στη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού ο συντηρητής αρχαιοτήτων Λευτέρης Κοσμίδης. Συντηρήθηκαν πολυάριθμα ευρήματα προερχόμενα από τις ανασκαφές του ιερού των ετών 2002-2006, 2009. Οι εργασίες συντήρησης συνεχίζονται.

Ανασκαφή του Αναλήμματος 4.

Ανασκάπτοντας το εσωτερικό του Κτιρίου 5.

Μελέτη ευρημάτων

Κατά τους μήνες Ιούνιο έως Οκτώβριο 2009 υλοποιήθηκε παράλληλα περίοδος συστηματικών καταγραφών υλικού των χερσαίων ανασκαφών των ετών 2002-2006, 2009 από τους διάφορους επιστημονικούς συνεργάτες του προγράμματος (μετάλλινων χαλκών, μελαμβαφούς κεραμικής, κορινθιακής αρχαϊκής κεραμικής, γραπτής κεραμικής πρώιμων χρόνων κ.ά.), και σχεδίασης μικροαντικειμένων.

Συμμετέχοντες - Χρηματοδότηση

Εν γένει στις εργασίες συμμετείχαν οι παλαιοί και έμπειροι συνεργάτες του προγράμματος, περίπου 30 πτυχιούχοι αρχαιολογίας της Ελλάδας και του εξωτερικού και προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές της Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Μεταξύ των βασικών συνεργατών αναφέρουμε τη Δρα Χριστίνα Μητσοπούλου (αρχαιολόγος του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας του τμήματος ΙΑΚΑ), Δρα Δημήτρη Κουρκουμέλη (αρχαιολόγος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και διδάσκων του τμήματος ΙΑΚΑ), Δρα Αλέξανδρο Γούναρη (αρχιτέκτων του Εργαστηρίου Αρχαιολογίας τμήματος ΙΑΚΑ και διδάσκων του τμήματος ΙΑΚΑ), Νίκο Μαστρονικόλα (τοπογράφο του ΥΠ.ΠΟ.Τ.), Λευτέρη Κοσμίδη (συντηρητής του προγράμματος από το 2008 κ.ε.), και οι αρχαιολόγοι Δρ Α. Αλεξανδρίδου, Γ. Βήτος, Χ. Κουκουλίδου, Μ. Κουτσουμπού, Λ. Νικολαϊδη, Χ. Παγωμένου, Μ. Πανάγου, Γ. Τιμοθέου και Γ. Χιώτης.

Τις αρχαιολογικές έρευνες στην αρχαία Κύθνο τα τελευταία χρόνια στηρίζει οικονομικά το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας, Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η οικονομική και ηθική στήριξη του Δήμου Κύθνου και η τρέχουσα χρηματοδότηση της Νομαρχίας Κυκλάδων.

Διάχυση αποτελεσμάτων

Στον αρχαιολογικό χώρο ξεναγήθηκαν οι Αμερικανοί φοιτητές του Αμερικανικού Πανεπιστημίου Arcadia.

Στη διάρκεια των ανασκαφών γυρίστηκε ντοκιμαντέρ από την ΝΕΤ με θέμα την αρχαία πόλη της Κύθνου και τις ανασκαφές μας, στα πλαίσια της εκπομπής «Μένουμε Ελλάδα», το οποίο προβλήθηκε στη ΝΕΤ στις 15 Οκτωβρίου 2009.