Ανασκαφική έκθεση 2020

Ησυνεργατική ανασκαφική έρευνα του Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού πραγματοποιήθηκε φέτος και πάλι στη βραχονησίδα «Βρυοκαστράκι», απέναντι από το «Βρυόκαστρο», δηλ. την αρχαία πόλη της Κύθνου, από 29 Ιουνίου έως 31 Ιουλίου. Οι καταγραφές και μελέτη στην Αρχαιολογική Συλλογώ Χώρας Κύθνου συνεχίστηκαν έως και τις 16 Αυγούστου.

Υπενθυμίζεται ότι η θέση κατοικήθηκε αδιάκοπα από τον 12ο αιώνα π.Χ. έως τον 7ο αιώνα μ.Χ., ενώ υπάρχουν πλέον σαφείς ενδείξεις και για την παρουσία Κυκλαδικής εγκατάστασης της 3ης χιλιετίας π.Χ..

Αεροφωτογραφία της βραχονησίδας «Βρυοκαστράκι» - λεπτομέρεια (φωτ. Κώστα Ξενικάκη).

Οι εργασίες φέτος επικεντρώθηκαν στους τρεις τομείς που ερευνούμε από το 2018: α) το μνημειώδες ιερό των Γεωμετρικών-κλασικών χρόνων, β) το επίμηκες Κτίριο 2 της ύστερης αρχαιότητας και γ) την τρίκλιτη πρωτοβυζαντινή βασιλική. Τα αποτελέσματα υπήρξαν και φέτος ιδιαίτερα σημαντικά.

Ι. ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ

Αρχαίο ιερό

Στο αρχαίο ιερό που εντοπίστηκε το 2019, οι έρευνες περιορίστηκαν στην ανασκαφή αδιατάρακτων στρωμάτων με σκοπό αφενός τη χρονολόγηση της κατασκευής του μνημειώδους αναλήμματος και αφετέρου την καλύτερη κατανόηση της φύσης της λατρείας.

Το αρχαίο ιερό από τα ανατολικά.

Αεροφωτογρφία της περιοχής του αρχαίου ιερού (φωτ. Κώστα Ξενικάκη).

Όπως και πέρυσι συλλέχθηκε εξαιρετικής ποιότητας κεραμεική των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Τα σχήματα είναι κυρίως μικρά κλειστά, όπως υδρίες, οινοχόες και πρόχοι, ενώ δεν λείπουν τα μικρογραφικά.

Κεραμεική των Γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων από το ιερό.

Στα ευρήματα συγκαταλέγονται λίγα πήλινα ειδώλια, κυρίως γυναικείων μορφών και ορισμένα χάλκινα αναθήματα, όπως μικρογραφικές πόρπες και άλλα κοσμήματα. Τα ευρήματα αυτά παραπέμπουν μάλλον σε κάποια γυναικεία θεότητα. Επιπλέον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ανάλημμα κτίστηκε κατά τους κλασικούς χρόνους προκειμένου να δημιουργηθεί άνδηρο για την κατασκευή ναού, από τον οποίο σώζονται μόνον κάποια λαξεύματα στο ριζιμιό βράχο καθώς στην περιοχή αναπτύχθηκε ο οικισμός των Παλαιοχριστιανικών χρόνων. Από την τελευταία φάση χρήσης του χώρου προέρχεται ακέραιος λύχνος Βορειοαφρικανικού τύπου του β’ μισού του 6ου αιώνα. Στα Ανατολικά υπήρχε μνημειώδης βωμός λαξευμένος στο φυσικό βράχο, σήμερα πολύ διαβρωμένος.

Πήλινος Παλαιοχριστιανικός λύχνος Βορειοαφρικανικού τύπου (β’ μισό 6ου αιώνα).

Αναθήματα από το ιερό (χάλκινες πόρπες, κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου).

Κτηριακό συγκρότημα πρωτοβυζαντινών χρόνων

Στον δεύτερο τομέα ολοκληρώθηκε η αποκάλυψη σε έκταση του κτηριακού συγκροτήματος 2 Πρωτοβυζαντινών χρόνων. Συγκροτείται από έναν οχυρωματικού χαρακτήρα γραμμικό περίβολο, συνολικού μήκους 76 μέτρων. Το τείχος, μέσου πλάτους 1,20-1,50 μέτρων, φράσσει την μοναδική πρόσβαση στην νησίδα προς την μεριά του αρχαίου λιμανιού. Στο εσωτερική του πλευρά αναπτύσσονται 15 ορθογώνια δωμάτια σε παράταξη (Β-ΙΣΤ) και με είσοδο το καθένα προς το εσωτερικό της βραχονησίδας.

Η αρχική φάση της οχύρωσης και των χώρων φαίνεται ότι χρονολογείται στην αρχαϊκή τουλάχιστον περίοδο, αλλά η έρευνα σε βάθος για την αποσαφήνιση των φάσεων του οικοδομικού συγκροτήματος δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί φέτος. Στο μέσον περίπου του μήκους του συγκροτήματος (Χώρος Η) αποκαλύφθηκε πύλη εισόδου, προσβάσιμη μέσω ενός προτειχίσματος. Εσωτερικά, δίπλα στην είσοδο, διαμορφώνεται μικρό δωμάτιο με αποθηκευτικό πίθο κατά χώραν και δίπλα του χώρος προπαρασκευής φαγητού. Εκεί κοντά, εντός της τειχισμένης περιοχής, αποκαλύφθηκε απιόσχημη δεξαμενή/κινστέρνα, παρόμοια με αυτές του Βρυοκάστρου, μπαζωμένη ως ένα ύψος.

Χώρος Η. Άνω τμήμα αποθηκευτικού πίθου κατά χώραν.

Χώρος Β. Η στιγμή της εύρεσης της επιγραφής που αναφέρεται στον νησίαρχο Γλαυκέτη (ΒΚ20/Λε3)..

Το βορειότερο δωμάτιο του συγκροτήματος (Χώρος Β), κτισμένο πάνω από το γκρεμό, λόγω της ισχυρής κατασκευής του πρέπει να είχε πρωτίστως οχυρωματικό χαρακτήρα.

Ανάμεσα στους πεσμένους λίθους της ανωδομής του δωματίου αυτού βρέθηκε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τιμητική επιγραφή (ΒΚ20/Λε3), που αφορά κάποιον Κλεαίνετο από την Αιτωλία και σχετίζεται με ένα γνωστό περιστατικό το οποίο μαρτυρείται από επιγραφές που βρέθηκαν παλαιότερα στην Αθήνα (IG II2 682 και 549), οι οποίες αναφέρονται στον Γλαυκέτη που είχε καταλάβει την Κύθνο στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα.

Η επιγραφή IG II2 682 αναφέρει τα εξής για τον τιμώμενο Φαίδρο:

καὶ ἐπὶ Πραξιβούλου ἄρχον[τ]-
ος Γλαυκέτου καθειληφότος Κύθνον καὶ καταγαγόντ-
ος ἐντεῦθεν τὰ πλοῖα τήν τε πόλιν ἔλαβεν καὶ αὐτὸν
Γλαυκέτην καὶ τὰ πλοῖα τὰ μετ’ αὐτοῦ καὶ παρεσκεύ-
ασεν ἀσφάλειαν τοῖς πλέουσι τὴν θάλατταν·

Μέχρι τώρα οι περισσότεροι θεωρούσαν τον Γλαυκέτη πειρατή αλλά από το νέο ψήφισμα της Κύθνου φαίνεται ότι ήταν νησίαρχος (η προαναφερθείσα Αθηναϊκή επιγραφή δεν αναφέρει αυτήν του την ιδιότητα). Επιπλέον, η νέα επιγραφή αποδεικνύει ότι πιθανώς το Κοινό των Νησιωτών είχε ιδρυθεί στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., θέμα για το οποίο οι απόψεις των μελετητών διίστανται.

Σε τοίχο του διπλανού δωματίου Γ, βρέθηκε εντοιχισμένη μία κνήμη μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος. Το γλυπτό μετά την καταγραφή του κατά χώραν αποτοιχίστηκε και μεταφέρθηκε στην Αρχαιολογική Συλλογή της Χώρας.

Κνήμη ανδρικού αγάλματος σε τοίχο του Χώρου Γ του Κτιρίου 2.

Οι δύο κνήμες του Χώρου ΙΓ μετά τον καθαρισμό τους.

Ζεύγος από παρόμοιες κνήμες άλλου μαρμάρινου ανδρικού αγάλματος, καθώς και δύο ενεπίγραφοι λίθοι, βρέθηκαν στο γκρέμισμα ενός άλλους δωματίου (του ΙΓ), προφανώς όλα σε β’ χρήση. Οι επιγραφές είναι πολύ σημαντικές.

Η μία (ΒΚ20/Λε1), σε δωρική διάλεκτο (εικ. 12), είναι ψήφισμα της Βουλής των Κυθνίων που ορίζει κάποιους οικοδομικούς περιορισμούς καθώς και το πρόστιμο (Π = πέντε) που θα εισπράξουν οι θεωροί στην περίπτωση παράβασης. Η άλλη μακροσκελής επιγραφή (ΒΚ20/Λε2), είναι τιμητική και αναφέρεται στις σημαντικές τιμές που αποδίδουν ο Δήμος και η Βουλή των Κυθνίων σε κάποιο πρόσωπο, του οποίου το όνομα δυστυχώς δεν σώζεται.

Αποκάλυψη επιγραφής ΒΚ20/Λε1, σε δωρική διάλεκτο, στο στρώμα καταστροφής του Χώρου ΙΓ του Κτιρίου 2.

Αποκάλυψη τιμητικής επιγραφής ΒΚ20/Λε2 στο στρώμα καταστροφής του Χώρου ΙΓ του Κτιρίου 2.

Είναι ενδιαφέρον ότι σε β’ χρήση εντοιχισμένο στην οχύρωση του πρωτοβυζαντινού συγκροτήματος (στο ύψος του Δωματίου Δ) αποκαλύφθηκε μαρμάρινο βάθρο αγάλματος που στην πρόσθια όψη του σώζει κοιλότητες σε κυκλική διάταξη, προφανώς για τη στερέωση δύο επίθετων στεφανιών.

Μαρμάρινο βάθρο αγάλματος εντοιχισμένο στο οχυρωματικό τείχος των Παλαιοχριστιανικών χρόνων (εδώ κατά τις εργασίες στερέωσής του μνημείου από τον συντηρητή Λευτέρη Κοσμίδη).

Πρωτοβυζαντινή βασιλική

Τέλος, η ανασκαφή εξωτερικά και περιμετρικά της τρίκλιτης πρωτοβυζαντινής βασιλικής αποσκοπούσε στην περαιτέρω ανάδειξη του μνημείου, καθώς και στην διερεύνηση παρουσίας τυχόν προσκτισμάτων.

Η τρίκλιτη βασιλική από ανατολάς.

Διαγράφηκαν ξεκάθαρα πλέον τα όρια της αψίδας, και εξωτερικά, στο σημείο συμβολής του Βορείου κλίτους με την αψίδα του ιερού, αποκαλύφθηκε όρθια τοποθετημένος μαρμάρινος σφόνδυλος κίονα ιωνικού ρυθμού. Τοίχος εφάπτεται σε ορθή γωνία στη Δυτική πλευρά του νάρθηκα. Περισσότεροι τοίχοι φάνηκαν στη Νότια πλευρά της εκκλησίας: ένα στενό πέρασμα βαίνει παράλληλα με το Νότιο τοίχο της και οδηγεί στη Νότια είσοδο του νάρθηκα, αλλά και σε ένα μικρό πεταλόσχημο χώρο αμέσως δυτικότερα. Ακόμα δυτικότερα τοίχοι εμφανίστηκαν εξωτερικά της ΝΔ γωνίας του νάρθηκα.

Στο κτίριο είχαν χρησιμοποιηθεί ως spolia μαρμάρινα μέλη. Για λόγους ασφαλείας ορισμένα από αυτά, όπως τα δύο θραύσματα τραπεζοφόρου με απόληξη λεοντοπόδαρου που είχαν αποκαλυφθεί κατά το 2019, αποτοιχίστηκαν και μεταφέρθηκαν στην αρχαιολογική συλλογή της Χώρας.

Σφόνδυλος μαρμάρινου κίονα εξωτερικά της εκκλησίας.

Μαρμάρινο τραπεζοφόρο σε δύο θραύσματα με απόληξη λεοντοπόδαρου, σε β’ χρήση στο Βόρειο κλίτος της εκκλησίας.

ΙΙ. ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ, ΜΕΛΕΤΗ, ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ

Συνεχίστηκε κατά το 2020 η μελέτη των κινητών ευρημάτων από τους αρχαιολόγους, μέλη της ερευνητικής ομάδας. Στην αποθήκη, λόγω της πανδημίας Covid-19, εργάστηκαν λίγοι μελετητές.

Στα μέσα Ιουλίου πραγματοποιήθηκε ολιγοήμερη συμπληρωματική μελέτη των αργυρών και χρυσών ευρημάτων από τις παλαιότερες ανασκαφές του αρχαϊκού ιερού από την Ζ. Παπαδοπούλου. Έχουν δρομολογηθεί τα απαραίτητα αιτήματα ώστε να πραγματοποιηθούν αναλύσεις αργυρών δειγμάτων από τον Δρ. Μάρκο Βαξεβανόπουλο στο παν/μιο της Lyon και εργαστηριακή μελέτη των χρυσών υπό την επίβλεψη του καθ. Γιώργου Φακορέλλη στο παν/μιο Δυτικής Αττικής.

Επίσης συνεχίστηκε η συντήρηση των κινητών ευρημάτων από τον συντηρητή Ελευθέριο Κοσμίδη. Όλα τα σημαντικά ευρήματα από την ανασκαφή στο Βρυοκαστράκι των ετών 2018-20 έχουν πλέον συντηρηθεί.

Στο Βρυοκαστράκι έγινε τακτοποίηση όλων των διάσπαρτων λίθων που προήλθαν από την ανασκαφή και κτίστηκαν αναλημματικοί τοίχοι – αναβαθμίδες σε σημεία του χώρου που αυτά δεν δημιουργούν προβλήματα.

Οι προγραμματισμένες στερεωτικές εργασίες από τον συντηρητή του ΥΠΠΟΑ Γιώργο Καράμπαλη στα Κτίρια 1 και 2 του Μεσαίου Πλατώματος του Βρυοκάστρου που είχαμε ανασκάψει τα έτη 2016-2017 δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω των προβλημάτων με τη διασπορά του Covid-19 στην Κύθνο κατά τους φθινοπωρινούς μήνες και της συνακόλουθης καραντίνας σε εθνικό επίπεδο.

ΙΙΙ. ΔΙΑΧΥΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ 2020

Για τα αποτελέσματα της ανασκαφής του 2019 βλ. το Δελτίο Τύπου που δημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες στις 27/10/20.

Επίσης παραχωρήθηκε συνέντευξη στην Γ. Συκκά της εφημερίδας Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

Στις 29.01.20 το ανασκαφικό πρόγραμμα της Κύθνου παρουσιάστηκε στην ημερίδα που διοργάνωσε η ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής στο ΕΚΠΑ στην Αθήνα.

Στις 19.02.20 τα αποτελέσματα της ανασκαφικής περιόδου 2019 παρουσιάστηκαν στην ετήσια ημερίδα του Έργου του Τομέα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο Βόλο.

Ορισμένα από τα αποτελέσματα των ανασκαφών της Κύθνου (μελέτη των γλυπτών) παρουσιάστηκαν στο Παρίσι στις 12 Μαρτίου του 2020 στο Παρίσι (διάλεξη στο παν/μιο Paris 1- Institut d’Art, 3 rue Michelet, με θέμα Les sanctuaires d’Asclépios et d’Aphrodite de Kythnos, et leurs sculptures). Η εξέλιξη της πανδημίας στη συνέχεια ακύρωσε τις υπόλοιπές διαλέξεις που είχαν προγραμματιστεί στο πλαίσιο της πρόσκλησης ως επισκέπτη καθηγητή του Α. Μαζαράκη Αινιάνος στο Paris 1 – Panthéon/Sorbonne

IV. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ

Το ανασκαφικό-ερευνητικό πρόγραμμα Κύθνου στηρίχτηκε οικονομικά το 2020, από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τη ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, το Δήμο Κύθνου και από τον χορηγό κύριο Αθανάσιο Μαρίνο. Ο Δήμος Κύθνου παραχώρησε και φέτος το Δημοτικό Σχολείο της Χώρας για τις ανάγκες του προγράμματος. Ο Καπετάνιος του "Mαρμάρι Express" διέθεσε δωρεάν ακτοπλοϊκά εισιτήρια στα μέλη της ερευνητικής ομάδας.

V. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Στις εργασίες συμμετείχαν λίγοι (λόγω της πανδημίας και της ανάγκης τήρησης όλων των ενδεδειγμένων υγειονομικών πρωτοκόλλων) παλαιοί ή έμπειροι νέοι αρχαιολόγοι, κυρίως μεταπτυχιακοί φοιτητές και υποψήφιοι διδάκτορες της Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και άλλων πανεπιστημίων τόσο της Ελλάδας (ΕΚΠΑ, ΑΠΘ, Ιωαννίνων) και του Paris 4. Εργάστηκαν ακόμη στο πεδίο (και την Αρχαιολογική Συλλογή) ο Ελευθέριος Κοσμίδης (συντηρητής του προγράμματος από το 2008 κ.ε.), ο Γιώργος Χιώτης (αρχαιολόγος και τοπογράφος), ο Γουλιέλμος Ορεστίδης (αρχιτέκτων) και ο Κώστας Ξενικάκης (αεροφωτογραφίσεις).