Φύλο και Μετανάστευση
Μετανάστριες από την Ανατολική Ευρώπη
Εισαγωγή |
Ύλη του μαθήματος |
Βιβλιογραφία |
Εργασίες |
Ερευνητική ομάδα |
Συνεντεύξεις |
Άννα Φέσσα
Φύλο και μετανάστευση
Α. Μέχρι τη δεκαετία του 60 στη δυτική ιστοριογραφία εξετάζονταν κυρίως σημαντικά πρόσωπα, γεγονότα, κοινωνικές, οικονομικές δομές ή νοοτροπίες και δεν υπήρξε αντίστοιχο ενδιαφέρον για την συστηματική μελέτη της ζωής των κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά ασθενέστερων ομάδων όπως ήταν οι εργάτες και οι γυναίκες. Κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 και καθώς οι κοινωνικές επιστήμες αποκτούσαν κοινό πεδίο έρευνας με τις ιστορικές επιστήμες, η μελέτη στράφηκε και στην έρευνα της ζωής των κοινωνικών ομάδων που δεν είχαν πρόσβαση στο γραπτό λόγο και τα επίσημα αρχεία. [Βεντούρα 1993:230-2]. Σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες περιλαμβάνονται και οι μετανάστες. Αρχικά αντιμετωπίστηκαν ως ένα προσωρινό φαινόμενο, αργότερα όμως, με την συνειδητοποίηση ότι πρόκειται πλέον για μία μόνιμη κατάσταση, ξεκίνησε μια πιο επισταμένη έρευνα της κοινωνιολογίας και της ιστορίας της μετανάστευσης που δεν αφορούσε πλέον μόνο το ανδρικό φύλο, αλλά και το γυναικείο, κυρίως όμως στα πλαίσια της οικογένειας και κυρίως των παιδιών και όχι πιο εξειδικευμένα γύρω από το γυναικείο φύλο και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την μετανάστευση. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά η έρευνα μετατοπίζεται από την οικογένεια προς την εργασία και οι ερευνητές προσπαθούν να απαντήσουν στα εξής ερωτήματα:οι γυναίκες έχουν περιορισμένη επιλογή εργασιών εξαιτίας της διαίρεσης των φύλων στο εσωτερικό της αγοράς εργασίας; Οι μετανάστριες καταλαμβάνουν υποδεέστερη θέση στους τομείς της γυναικείας εργασίας; Αποτελούν οι εργαζόμενες μετανάστριες ειδική μορφή εφεδρικού δυναμικού εργασίας; (υποστηρίζεται πως οι γυναίκες γενικά αποτελούν εφεδρικό στρατό εργασίας που καλείται να συμμετέχει ή όχι ανάλογα με τις ανάγκες του κεφαλαίου) [Λαζαρίδου 1995:57]. Στον Ελληνικό χώρο το θέμα της μετανάστευσης και κυρίως της γυναικείας, έχει ελάχιστα μελετηθεί. Αυτό δικαιολογείται ως ένα βαθμό από το γεγονός πως μέχρι πρόσφατα η Ελλάδα υπήρξε χώρα από την οποία ξεκινούσε μεταναστευτικό ρεύμα και δεν αποτελούσε χώρα υποδοχής όπως είναι σήμερα. Βέβαια ας μη ξεχνάμε και την κοινωνικά υποδεέστερη θέση της γυναίκας η οποία αντικατοπτρίζεται και στο ενδιαφέρον των μελετητών.
Β. Τα κύρια χαρακτηριστικά της νέας μετανάστευσης εντοπίζονται στο άρθρο του Russell Κing. [2000:1-27] Ο ίδιος θεωρεί πως ο χαρακτήρας της σύγχρονης μετανάστευσης στη Νότια Ευρώπη αντικατοπτρίζει δύο πράγματα: το γεγονός ότι έχει αλλάξει πλέον το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η μετανάστευση και τον τρόπο με τον οποίο οι μετανάστες ενσωματώνονται στο μοντέλο της Ευρωπαϊκής μεταβιομηχανικής κοινωνίας.
Ο Κing εντοπίζει πέντε βασικές διαφορές της παλαιάς και της νέας μετανάστευσης. Η πρώτη αφορά την ποικιλομορφία των εθνοτήτων που μεταναστεύουν. Για παράδειγμα στην νέα μετανάστευση χώρες όπως η Ιταλία και η Ισπανία δέχτηκαν μετανάστες διαφόρων εθνοτήτων, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δεκαετίες που οι μετανάστες προέρχονταν κυρίως από χώρες της Μεσογείου, με συγκεκριμένες εθνοτικές ομάδες να μεταναστεύουν σε συγκεκριμένες χώρες υποδοχής, όπως για παράδειγμα Πορτογάλοι-Αλγερινοί στη Γαλλία, Τούρκοι-Γιουγκοσλάβοι στην Δυτική Γερμανία, Ιταλοί στην Ελβετία κτλ.
Άλλη βασική διαφορά είναι πως η νέα μετανάστευση χαρακτηρίζεται από μια ασυμμετρία ως προς το φύλο. Υπάρχουν περιπτώσεις που υπερισχύουν αριθμητικά οι άνδρες ενώ αλλού οι γυναίκες, σε αντίθεση με το προηγούμενο μεταναστευτικό κύμα όπου η φύση της εργασίας (βιομηχανία-κατασκευαστικά έργα) απαιτούσε αποκλειστικά ανδρικό εργατικό δυναμικό. Για παράδειγμα από καθολικές χώρες όπως Φιλιππίνες, Πράσινο Ακρωτήρι και Δομινικανή Δημοκρατία, το εργατικό δυναμικό είναι κυρίως γυναίκες που ασχολείται με τις οικιακές εργασίες, ενώ από τις μουσουλμανικές χώρες όπως Μαρόκο, Τυνησία, Αίγυπτος, Σενεγάλη, Πακιστάν, Μπαγκλαντές, το εργατικό δυναμικό είναι κυρίως ανδρικό κατά το παραδοσιακό είδος της μετανάστευσης.
Άλλη μια διαφορά είναι η αλλαγή της προέλευσης και της κοινωνικής καταγωγής των μεταναστών. Τη δεκαετία του 1960 οι μετανάστες προέρχονταν κυρίως από αγροτικές περιοχές γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Τη δεκαετία του 1980-1990 οι μετανάστες προέρχονταν από αστικές και αγροτικές περιοχές και μέσα σ' αυτούς υπήρξε σημαντικός αριθμός μορφωμένων ατόμων από μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις στις χώρες προέλευσης. Η μετανάστευση των ατόμων με αστικό παρελθόν γίνεται με σκοπό το κέρδος, αλλά παράλληλα είναι και ένας τρόπος να ξεφύγουν και να συσσωρεύσουν νέες εμπειρίες από τον δυτικό κόσμο.
Άλλη διαφορά σχετίζεται με το γεγονός πως η μετανάστευση έγινε τον τελευταίο καιρό μια παγκόσμια βιομηχανία με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ελέγχεται από νόμιμα πρακτορεία αλλά και πρόσωπα που δρουν στην παρανομία. Στην αρχή το κόστος της εισόδου στο μεταναστευτικό ρεύμα επωμίζονται οι μετανάστες και οι οικογένειες τους και όχι οι χώρες υποδοχής όπως γινόταν παλιότερα, γεγονός που υποδηλώνει ότι μόνο οι «πλουσιότεροι» των μεταναστών μπορούν να συμμετάσχουν σ' αυτήν τη διαδικασία και έτσι αποκλείονται οι υπόλοιποι.
Άλλο κύριο χαρακτηριστικό της νέας μετανάστευσης είναι ο παράνομος σε μεγάλο βαθμό χαρακτήρας της, πράγμα που δεν συνέβαινε παλαιότερα. Αυτό το γεγονός προέρχεται από την αύξηση της προσπάθειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ελέγξει τη μετανάστευση και να τη μειώσει. Τα αποτελέσματα τελικά ήταν αντίθετα από τα προσδοκώμενα.
Μέσα σε όλο αυτό το πλέγμα που δημιουργείται, σημαντικός είναι και ο ρόλος της γυναίκας, η οποία έχει μπει πλέον στην μεταναστευτική διαδικασία ως αυτόνομη οντότητα, σε αντίθεση με τον παραδοσιακό τύπο μετανάστευσης που την ήθελε εντελώς παραγκωνισμένη και δεν αναγνωρίζονταν η προσφορά της.
Κίνητρα μετανάστευσης
Οι λόγοι που οδηγούν τους μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη στη μετανάστευση είναι συνήθως οικονομικοί και προκύπτουν κυρίως από τις γνωστές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια στις χώρες αυτές. Φυσικά δεν είναι μόνο αυτοί οι λόγοι. Πολλές φορές αναφέρονται και πολιτικοί αλλά και άλλοι λόγοι. Για παράδειγμα από την έρευνα που έκανε η Γ. Λαζαρίδου στην Κέρκυρα προέκυψε από τις Αλβανίδες πληροφορήτριες της πως οι λόγοι που τις οδήγησαν στη μετανάστευση δεν ήταν καθαρά οικονομικοί, αλλά και πολιτικοί που είχαν σχέση με την καταπίεση που υπέφεραν κυρίως όσες είχαν Ελληνική εθνική καταγωγή [Λαζαρίδου 1995: 60]. Εδώ θα ήθελα να πω πως πολλές φορές οι γυναίκες αποτελούν αυτό που θα μπορούσε να πει κανείς κινητήρια δύναμη της μετανάστευσης γιατί πίσω από αυτή την μετακίνηση που την επιδιώκουν συνειδητά (παρότι γνωρίζουν πως θα αντιμετωπίσουν δυσκολίες), κρύβονται άλλα αίτια που έχουν να κάνουν με την καταπίεση που υφίστανται μέσα στο οικογενειακό και το άμεσο κοινωνικό τους περιβάλλον. Ως παράδειγμα θα ήθελα να παραθέσω εδώ την περίπτωση μίας γυναίκας που δεν ανήκε στην ομάδα των πληροφορητριών μας αλλά νομίζω ότι αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μετανάστριας αυτού του τύπου και θα ήθελα να αναφερθώ στην περίπτωση της. Πρόκειται για μία γυναίκα 40 ετών που την γνωρίζω πολύ καλά και έχω αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις μαζί της. Έφυγε από μία χώρα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Γεωργία) πριν από δέκα χρόνια περίπου. Η ζωή της ήταν φτωχική αλλά ήσυχη μέχρι τη στιγμή που έχασε τον άνδρα της νεότατο σε εργατικό ατύχημα (η δεύτερη τέτοια περίπτωση που γνωρίζω). Εκείνη ήταν 27 ετών και αναγκάστηκε να πάρει το γιο της και να συγκατοικήσει με τα πεθερικά της. Η ίδια μου περιέγραψε πως έζησε δύο μαρτυρικά χρόνια μαζί τους. Δεν έπαψαν στιγμή να την καταπιέζουν, να της φέρονται βίαια και με έμμεσο τρόπο να της επιρρίπτουν ευθύνες για το θάνατο του γιου τους. Τελικά με τη δικαιολογία της άσχημης οικονομικής κατάστασης η ίδια επεδίωξε να μεταναστεύσει. Έτσι με τη βοήθεια μιας γνωστής της βρέθηκε στην Ελλάδα. Νομίζω πως δεν χρειάζεται να περιγράψω τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στην αρχή μόνη με ένα παιδί. Παρόλα αυτά η ίδια λέει πως δεν ήταν τίποτα, συγκριτικά με αυτά που έζησε κοντά στα πεθερικά της δεδομένου ότι δεν είχε και την συμπαράσταση του πατέρα της. Είναι γνωστή σε όλους μας η καταπίεση των γυναικών κυρίως από το οικογενειακό τους περιβάλλον, παρόλα αυτά, η διαπίστωση πως κάτι τέτοιο οδήγησε σε μια τέτοια σοβαρή απόφαση προκαλεί έκπληξη. Εκτός από τις περιπτώσεις των γυναικών που φεύγουν μόνες τους για να στηρίξουν οικονομικά τις οικογένειες τους, μέσω διαδικασιών που γίνονται στα πλαίσια ενός οργανωμένου μεταναστευτικού δικτύου, υπάρχουν και άλλες που σχετίζονται με την ζωή των γυναικών στο άμεσο περιβάλλον και μία από αυτές ήταν και αυτή που αναφέρθηκε. Όσον αφορά την δική μου πληροφορήτρια, η Μίνα ανήκει στην ομάδα των γυναικών που ακολούθησαν τον σύζυγο με σκοπό την αναζήτηση καλύτερης τύχης. Θα μπορούσα ίσως να πω ότι για εκείνη ήταν μια βιαστική κίνηση που δεν την πολυσκέφτηκε, μοιάζει δηλαδή να αναρωτιέται ακόμα και σήμερα το πώς έφτασε εδώ. Συνήθως οι γυναίκες από την Ανατολική Ευρώπη δεν μεταναστεύουν μόνες τους όπως κάνουν οι γυναίκες από τις Φιλιππίνες. Όταν όμως συμβαίνει αυτό, τις περισσότερες φορές κρύβονται άλλοι λόγοι βαθύτεροι που δεν σχετίζονται άμεσα με τα οικονομικά προβλήματα που οδηγούν συνήθως τους ανθρώπους στη μετανάστευση.
Βιβλιογραφία
- Βεντούρα, Λίνα 1993. «Μετανάστευση γυναικών: γέννηση και εξέλιξη του επιστημονικού ενδιαφέροντος» Δίνη 6:230-240.
- King, Russell 2000. "Southern Europe in the Changing Global Map of Migration." Στο: King, Russell et. al. Eldorado or Fortess? Migration in Southern Europe. London: Macmillan Press. σ.1-27.
- Λαζαρίδου, Γαβριέλλα 1995. «Οικιακές βοηθοί από Φιλιππίνες και Αλβανία». Ευρωπαϊκό Φόρουμ Αρ. Γυναικών (επ) Εθνικισμός, Ρατσισμός, Φύλο. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. σ.47-75.
