Φύλο και Μετανάστευση
Μορφές κινητικότητας και πολιτικής συγκρότησης
Εισαγωγή |
Ύλη του μαθήματος |
Εργασίες |
Παναγιώτης Καράβας
Παγκοσμιοποίηση, φύλο και μετανάστευση.
Εισαγωγή
Στην απλουστευμένη της μορφή, η έννοια της παγκοσμιοποίησης αφορά μια διαδικασία δημιουργίας επικοινωνίας ανάμεσα σε υπηρεσίες, αγαθά και ανθρώπους που απευθύνονται όχι μόνο σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, πόλη ή χώρα, αλλά σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στην παγκόσμια κοινωνία θα πρέπει να μελετούνται όχι με τόσο απλουστευτικές παραμέτρους και αναλύσεις αλλά με τρόπο τέτοιο, ώστε να ανταποκρίνονται στην πολυπλοκότητα της λειτουργίας του ίδιου του φαινομένου.
Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, διερευνώντας εάν και με ποιους τρόπους συνδέεται με τις έμφυλες σχέσεις και προσπαθώντας επιπλέον να διακρίνουμε την εμπλοκή και το ρόλο του μεταναστευτικού φαινομένου στην παραπάνω διαδικασία. Τα ερωτήματα που δημιουργούνται σε μια τέτοια διαδικασία είναι αρκετά: Νοιώθουν με τον ίδιο τρόπο τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης οι γυναίκες και οι άνδρες; Με ποιους τρόπους τα καπιταλιστικά μοντέλα ανάπτυξης επηρεάζουν την μορφή της γυναικείας εργασίας; Και επομένως, με ποιο τρόπο οι διαδικασίες μετανάστευσης, εντός ή εκτός συνόρων, επηρεάζουν την ταυτότητα και τον ρόλο της γυναίκας στους θεσμούς της εποχής του ύστερου καπιταλισμού;
Η παγκοσμιοποίηση αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά και κοινά φαινόμενα στις αναλύσεις των μελετητών των τελευταίων δεκαετιών. Ωστόσο, οι μελέτες αυτές φαίνεται πως κατευθύνονταν και επικέντρωναν σε οικονομικά ζητήματα όπως τα καπιταλιστικά μοντέλα ανάπτυξης, θέτοντας το ρόλο του μετανάστη σε δεύτερη προτεραιότητα. Ακόμη και αναγνωρισμένοι μελετητές εμφανίζονται να αφήνουν ανεξερεύνητα τα ζητήματα του φύλου στις διαδικασίες αυτές . Η πρώτη ώθηση που δόθηκε για την μελέτη τους μπορούμε να υποστηρίξουμε πως βρίσκεται στην δεκαετία του 1970 και την ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος το οποίο πρώτο έθεσε στον δυτικό κόσμο τα θέματα του φύλου σε σχέση με την πολιτική οικονομία, τον διεθνή καταμερισμό εργασίας και επομένως με την παγκοσμιοποίηση. Αυτό δεν σημαίνει πως η εργασία αυτή αποτελεί μια φεμινιστική ανάλυση-εκδοχή για την παγκοσμιοποίηση. Το φεμινιστικό κίνημα όμως ήταν αυτό που μας οδήγησε να κατανοήσουμε σήμερα πως για να μελετήσουμε την σχέση φύλου- παγκοσμιοποίησης πρέπει να τοποθετήσουμε το φύλο στο κέντρο της ανάλυσης μας, αποφεύγοντας όσο δυνατόν τις γενικόλογες θεωρητικές προσεγγίσεις που ίσως αποτελούν κατάλοιπο αναλύσεων, σύμφωνα με τα πατριαρχικά ηγεμονικά πρότυπα παλαιότερων εποχών.
Η παγκοσμιοποίηση σήμερα
Η παγκοσμιοποίηση σήμερα μας έχει δώσει απεριόριστη πρόσβαση σε μια ποικιλία αγαθών και υπηρεσιών από ολόκληρο τον κόσμο. Η καθημερινότητα των σύγχρονων κοινωνιών έτσι εμφανίζεται να είναι πιο άνετη και ποιοτική. Για παράδειγμα, μέσα από το διαδίκτυο, μπορούμε άμεσα να γνωρίζουμε τι συμβαίνει στην άλλη πλευρά του πλανήτη ή και αγοράσουμε προϊόντα από εκεί. Μπορούμε ακόμη να έχουμε εποχικά είδη διατροφής στις περιόδους που δεν ωριμάζουν στον τόπο μας. Όλοι μας γοητευόμαστε όταν μπορούμε να αγοράσουμε υπέροχα τριαντάφυλλα στην καρδιά του χειμώνα. Πολλοί άνθρωποι, ωστόσο, διατηρούν μια ιδιαίτερα κριτική στάση απέναντι στην παγκοσμιοποίηση παραμερίζοντας τα εμφανή οφέλη. Η στάση αυτή, θέτοντας μας προβληματισμούς, μας υποδεικνύει πως τα οφέλη αυτά ίσως είναι επιφανειακά ενώ η πραγματικότητα κάπως διαφορετική.
Μέσα από την ίδια μας την ζωή μπορούμε πολύ προσεκτικότερα να διακρίνουμε [1] πως η παγκοσμιοποίηση είναι ένα φαινόμενο το οποίο διαρρηγνύει και πολλές φορές διαγράφει τα γεωγραφικά και πολιτικά όρια προσπαθώντας να κάνει τις χώρες του κόσμου να μοιάζουν μεταξύ τους. Αποτέλεσμα αυτού είναι τοπικά προϊόντα, υπηρεσίες και πολιτισμοί να εμπεριέχονται και παράλληλα να αποτελούν συστατικά στοιχεία ενός παγκόσμιου πολιτισμού, ενός πολιτισμού που δεν ορίζεται όμως από τις κοινωνίες των πολιτών αλλά περισσότερο από τα παγκόσμια οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα που εκφράζονται από διεθνείς οργανισμούς, φορείς και πολυεθνικές εταιρίες. Στο βαθμό που δεν εμφανίζεται εναλλακτική λύση στην αντιμετώπιση των καθημερινών υλικών αναγκών τους, οι άνθρωποι ουσιαστικά αναγκάζονται να καθορίζουν την ίδια τους ζωή σύμφωνα με τις επιταγές της παγκοσμιοποίησης και της κουλτούρας που προωθεί. Αν και ο περισσότερος καθημερινός λόγος για την παγκοσμιοποίηση στρέφεται γύρω από το ζήτημα της κουλτούρας, οφείλουμε να κατανοήσουμε πως η άμεση σχέση της είναι με την οικονομία.
Η λειτουργία αυτής της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας ουσιαστικά στηρίζεται στις διεθνείς συμφωνίες μεταξύ κρατών που αποσκοπούν στην απαλλαγή των ορίων στον εμπορικό τομέα. Αυτό είναι εφικτό μέσω των διευκολύνσεων προς τις εταιρίες ώστε να μετακινούν τα εργοστάσια τους σε περιοχές με χαμηλότερα εργατικά ημερομίσθια, ευνοϊκή φορολογία και ελλιπή περιβαλλοντική προστασία με στόχο να μεγιστοποιούν τα κέρδη τους. Μπορούμε να αντλήσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την συμφωνία για ελεύθερο εμπόριο των χωρών της Β. Αμερικής, (N. America Free Trade Agreement / NAFTA), που επιτρέπει την μετακίνηση εργοστασίων προϊόντων διατροφής των ΗΠΑ και του Καναδά στο Μεξικό με μοναδικό σκοπό την μείωση του κόστους παραγωγής. Τα οικονομικά οφέλη για τους Μεξικανούς βέβαια βελτιώνουν την ποιότητα ζωής τους, όμως στην πραγματικότητα οι ίδιοι αναγκάζονται να εργάζονται κάτω από αντίξοες συνθήκες, η εργασία τους δεν είναι εξασφαλισμένη ενώ δεν μπορούν να διεκδικίσουν δικαιώματα που, υπό άλλες συνθήκες, θα δικαιούνταν [2].
Η τάση προς ιδιωτικοποίηση των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, όπως η υγεία και η παιδεία, επιβάλλεται τις κυβερνήσεις των φτωχών κρατών ώστε μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες να επωφεληθούν από την κίνηση αυτή. Τον ρόλο να πιέσουν τα φτωχά κράτη αναλαμβάνουν διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, με μοχλό πίεσης το δημόσιο χρέος των χωρών αυτών. Είναι χαρακτηριστικό πως το δημόσιο χρέος των χωρών της Αφρικής βρίσκεται κατά μέσο όρο στο 123% του ΑΕΠ τους, στις αντίστοιχες της Λατινικής Αμερικής στο 42% και της Ασίας στο 28%. Οι χώρες των περιοχών αυτών καλούνται να πληρώνουν το 20-25% των ετήσιων εσόδων τους για την αποπληρωμή του χρέους αυτού. Ως αποτέλεσμα αναζητούν νέες πηγές εσόδων, οι κυριότερες από τις οποίες είναι μέσω των ιδιωτικοποιήσεων [3]. Το αποτέλεσμα των ιδιωτικοποιήσεων αυτών είναι σχεδόν άρρηκτα συνδεδεμένο, τις θα δούμε, με την απόλυση μεγάλου αριθμού εργαζομένων, πολλοί από τις οποίους είναι γυναίκες.
Οι τακτικές αυτές που χαρακτηρίζουν την σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη οικονομία, οδηγούν πολλούς στο να συνδέσουν το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης με την αποικιοκρατία. Όπως πριν έξι αιώνες, έτσι και σήμερα αναζητούμε συνεχώς νέες αγορές, νέα προϊόντα που μετακινούμε σε όλη την γη. Οι εξερευνητές δεν έψαχναν μόνο για καφέ, ζάχαρη και μπαχαρικά αλλά και για χρυσό. Ο σκοπός φαίνεται να είναι ίδιος, ακριβώς όπως και σήμερα: με κάθε μέσο μεγιστοποίηση του κέρδους. Τότε, οι άνθρωποι δεν αρκέστηκαν σε απλές συναλλαγές και το εμπόριο αλλά ήθελαν τον έλεγχο, την εξουσία και το εμπόριο έτσι μετατράπηκε σε μέσο υποδούλωσης του μεγαλύτερου γεωγραφικού μέρους της υφηλίου. Σήμερα φαίνεται πως οδηγούμαστε προς αυτή την κατεύθυνση. Γεγονότα της καθημερινής ζωής μας μάλλον το επιβεβαιώνουν, ωστόσο, μπορεί να είναι νωρίς για συμπεράσματα.
Η θέση των γυναικών στις διαδικασίες αυτές εμφανίζεται να δέχεται πιέσεις όλο και περισσότερο. Οι γυναίκες αποτελούν την πρώτη ομάδα ανθρώπων που απολύεται από επιχειρήσεις οι οποίες αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα ή ιδιωτικοποιούνται. Επιπλέον, το συντριπτικό ποσοστό των γυναικών που εργάζονται εμφανίζεται να αμείβεται με σαφώς χαμηλότερους μισθούς από τις άνδρες, ακόμη και σε εργασίες που οι γυναίκες κατέχουν ειδικές γνώσεις και εμπειρία, όπως προκύπτει από στοιχεία διαδικτυακών τόπων [4]. Αποτέλεσμα όλων αυτών φαίνεται πως είναι η εξώθηση πολλών εργατών στην μετανάστευση και κυρίως των γυναικών. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα των Φιλιππινέζων οικιακών βοηθών ή και των γυναικών της Αν. Ευρώπης που τόνωσαν την «βιομηχανία του έρωτα» στις δυτικές χώρες [5]. Οι αντιδράσεις στην κατάσταση αυτή όσο τα χρόνια περνούν εντάσσονται χωρίς ουσιαστικά να έχουν αποτελέσματα. Αυτό συμβαίνει κυρίως διότι οι πλουσιότερες χώρες του κόσμου, το γνωστό G8, και όλοι οι διεθνείς οικονομικοί και πολιτικοί οργανισμοί σχεδιάζουν την παγκόσμια οικονομία και πολιτική με άξονα καθαρά το κέρδος και όχι με βάση τις αρνητικές επιπτώσεις του παρελθόντος και τις αυξημένες ανάγκες του μέλλοντος.
Παγκοσμιοποίηση και γυναικεία εργασία
Μια από τις δεκάδες παραμέτρους της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας αλλά και παράλληλα κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο κινείται, είναι το κέρδος, ή καλύτερα η μείωση του κόστους παραγωγής. Οι κυρίαρχες αυτές έννοιες συνδέονται άμεσα με τακτικές όπως ο περιορισμός του προσωπικού, η εργασία μερικής απασχόλησης, εργασία από το σπίτι και υπερορίες εργατών για να καλυφθεί η εργασία των απολυμένων. Οτιδήποτε από όλα τα παραπάνω συμβεί σε έναν άνδρα, οι επιπτώσεις για αυτόν προσωπικά και την οικογένεια του είναι τεράστιες. Προσπαθώντας, όμως, προσεκτικότερα να ταξινομήσουμε τις επιπτώσεις αυτές, θα παρατηρήσουμε πως το γυναικείο φύλο εμφανίζεται να επηρεάζεται όχι απλά εξίσου αλλά ίσως και περισσότερο. Οι κυρίαρχες πατριαρχικές δομές μιας οικογένειας κλυδωνίζονται ανεπανόρθωτα όταν ο σύζυγος χάνει την δουλειά του. Ο ρόλος της συζύγου στην διαδικασία αυτή εμφανίζεται επιβαρημένος: αναλαμβάνει όχι πλέον μόνο να φέρει εις πέρας τις οικονομικές υποχρεώσεις της οικογένειας της αλλά και, σε μια εποχή που η αυτοεκτίμηση και η αξιοπρέπεια του άνδρα πηγάζει ακόμη από την ικανότητα του να εργάζεται για την οικογένεια, η γυναίκα υποχρεώνεται να υποστηρίζει και ψυχολογικά τον άνεργο σύζυγο της [6].
Οι παραδοσιακοί εργασιακοί χώροι που η γυναίκα διεκδίκησε και κατάφερε σχεδόν την πλήρη και πραγματική ισότητά της με τον άνδρα αφορούν τον δημόσιο τομέα. Στην Ελλάδα το γεγονός αυτό γίνεται ακόμη πιο αισθητό από ότι σε παραδοσιακά ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, όπως ο Καναδάς ή η Σουηδία, διότι το βιώνουμε έως και σήμερα. Παράλληλα όμως με την αξιοκρατική αντιμετώπιση των γυναικών από τους κρατικούς φορείς, αυτό που γίνεται αισθητό είναι η αναπόφευκτη εναρμόνιση με τους κανόνες της παγκοσμιοποίησης. Μένοντας πάντα στο παράδειγμα της Ελλάδας, όπου το δημόσιο έλλειμμα εμφανίζεται εκτός των επιτρεπτών ορίων, η επακόλουθη αναζήτηση χρηματικών πόρων για την κάλυψή του συνδέεται άρρηκτα με ιδιωτικοποίηση των κρατικών φορέων. Την περίοδο αυτή ήδη αρχίζει συζήτηση γύρω από την ιδιωτικοποίηση νοσοκομείων, σωφρονιστικών αλλά και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Η αποκοπή των κρατικών αυτών φορέων από τον αυτονόητο χαρακτήρα του δημόσιου αγαθού, πέρα από αρνητικά ή θετικά στοιχεία στην παροχή υπηρεσιών, έχει σαφείς επιπτώσεις και στην γυναικεία εργασία καθώς οι γυναίκες αποτελούν τους πρώτους στόχους στην περικοπή του κόστους των ιδιωτικοποιημένων αυτών οργανισμών. Το γεγονός αυτό ίσως να μην είναι αισθητό ίσως γιατί ήταν αδύνατο να συμβεί ταυτόχρονα σε παγκόσμια κλίμακα. Η επέκταση του καπιταλισμού, άλλωστε, εμφανίζεται σαφώς διαφοροποιημένη στις περιοχές του κόσμου και δεν μπορεί να ληφθεί ως δεδομένη. Οι αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την υφήλιο συνθέτουν με αυτό τον τρόπο το περίπλοκο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης που δεν υφίσταται ανεξάρτητο από πολιτικούς, κοινωνικούς ή και θρησκευτικούς περιορισμούς. Οι περιορισμοί αυτοί μας δίνουν και τα πεδία τα οποία πρέπει να λάβουμε υπόψη για να μελετήσουμε όσο το δυνατόν με μικρότερες αποκλείσεις την σύνθετη ρευστή πραγματικότητα ενός κράτους, μιας κοινωνίας και της ταυτότητας του ατόμου ως μιας αυθύπαρκτης οντότητας αντίστοιχα. Η Sassen αναφέρει πως η μελέτη της παγκοσμιοποίησης απαιτεί την διεκπεραίωση διαδικασιών και λειτουργιών που θα διασφαλίσουν το αποτέλεσμα [7]. Λαμβάνοντας υπόψη τις δομές των σύγχρονων κοινωνιών, οι γυναίκες δεν αποτελούν έστω και θεωρητικά τους αποκαλούμενους «προστάτες της οικογένειας». Η δική τους όμως εργασία φαίνεται να αποτελεί την λεπτομέρεια που κάνει την διαφορά στο επίπεδο ή ακόμη και στον δυνάμενο βαθμό διαβίωσης της ίδιας της οικογένειας, λαμβάνοντας η γυναικεία απασχόληση με αυτό τον τρόπο ένα σημαντικό χαρακτήρα.
Όπως είναι λογικό, το status της ανεργίας αποτελεί από ψυχολογικής άποψης μια ανασφαλή και μετέωρη κατάσταση όπου το άτομο, προκειμένου να ξεφύγει από αυτήν, προτίθεται να εργαστεί άνευ όρων, δηλαδή έστω και με χαμηλότερο μεροκάματο, δίχως ασφάλιση ή δικαιώματα, ή ακόμη και πέρα από εθνικά σύνορα. Τα αποτελέσματα αυτά προσδίδουν με την σειρά τους έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην έννοια της απασχόλησης και ιδιαίτερα της γυναικείας, καθιστώντας την ως ένα είδος ρυθμιστικού παράγοντα στις έμφυλες σχέσεις. Αυτή η ιδιομορφία της εργασίας σε ένα παγκοσμιοποιημένο οικονομικά περιβάλλον, λαμβάνοντας ένα έμφυλο χαρακτήρα, θεωρώ πως εμπεριέχει την δυναμική να απαντήσει σε επιμέρους ερωτήματα που σχετίζονται με την ίδια την μετανάστευση.
Παγκοσμιοποίηση και μετανάστευση
Οι νέες σχέσεις σε πολιτιστικά και οικονομικά επίπεδα που εγκαθιδρύει το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης εμφανίζονται να έχουν πολλούς κοινούς παρονομαστές. Ένας από αυτούς είναι και η μετανάστευση. Οι οικονομικοί μετανάστες αποτελούν σίγουρα ένα μεγάλο κομμάτι των ανθρώπων που μετακινούνται πέρα από εθνικά σύνορα [8]. Η θεωρία της έλξης-ώθησης (push-pull theory) θα μπορούσε σίγουρα να δώσει πολλές απαντήσεις στα αίτια και τις επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης πάνω στο φαινόμενο της μετανάστευσης. Σύμφωνα με αυτή, για να υπάρξει πληθυσμιακή μετακίνηση πρέπει να υπάρχουν δύο ειδών παράγοντες, αυτοί που ωθούν τους πληθυσμούς να φύγουν από μια χώρα και αυτοί που τους ελκύουν σε μια άλλη. Αρκεί μια τόσο απλή θεώρηση για να καλύψει τις ιδιαιτερότητες φαινομένων όπως η μετανάστευση και η παγκοσμιοποίηση σήμερα; Σίγουρα καλύπτει ένα μεγάλο και σημαντικό κομμάτι γενικών χαρακτηριστικών αλλά όχι και των ιδιαιτεροτήτων που δίνουν πλέον κατά την γνώμη μου μια πιο ρεαλιστική εικόνα. Η παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας για παράδειγμα επέφερε με την ραγδαία ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών την επαφή υποψήφιων μεταναστών με ανθρώπους από διάφορες χώρες οι οποίοι έψαχναν κάποιο σύντροφο για να τον παντρευτούν, ακόμη και μέσω ηλεκτρονικής αγγελίας, το γνωστό φαινόμενο “mail-order brides”. Παντρεύονταν τους μετανάστες και οι τελευταίοι με την σειρά τους καλούσαν στην χώρα που βρίσκονταν συγγενείς τους οι οποίοι νομιμοποιούνταν και μπορούσαν έτσι να εργαστούν. Παραδείγματα όπως αυτό αποδεικνύουν πως υπάρχουν σοβαρές παράμετροι οι οποίες ξεφεύγουν της προσοχής παρατηρήσεων και ερευνών. Η παραπάνω λειτουργία προσφέρει με τον τρόπο αυτό μια «έξυπνη» ευκαιρία για εργασία σε ξένη χώρα [9].
Λαμβάνοντας το αρκετά μελετημένο παράδειγμα των Φιλιππίνων μπορούμε να δούμε τις επιπτώσεις παράλληλα στην χώρα αποστολής, κυρίως, αλλά και στις χώρες υποδοχής. Οι περισσότεροι μετανάστες από την χώρα αυτή είναι γυναίκες οικιακοί βοηθοί οι οποίες προσφέρουν με τα εμβάσματά τους ένα τεράστιο οικονομικό ποσό στην οικονομία της χώρας τους, περίπου 7 δις. Ευρώ το χρόνο [10]. Διάφοροι οργανισμοί, καθώς και η ίδια η μορφή οργάνωσης της χώρας τους στηρίζεται στα χρήματα αυτά. Το υπουργείο Μετανάστευσης των Φιλιππίνων, με τις ποικίλες δραστηριότητες του το αποδεικνύει: χρήματα προσφέρονται για κοινωφελείς σκοπούς όπως βιβλιοθήκες , εκκλησίες και παιδότοποι για αυτούς που έμειναν πίσω στην χώρα. Οι κοινωνικές επιπτώσεις είναι μια άλλη πραγματικότητα. Οι σχέσεις μεταξύ των συζύγων αρχίζουν να ψυχραίνονται ενώ τα παιδιά αντιμετωπίζουν τις μητέρες τους ως «μηχανές» του χρήματος. Ακόμη, ο αυξανόμενος καταναλωτισμός των ατόμων που λαμβάνουν τα χρήματα είναι το πιο χαρακτηριστικό σημείο. Η παγκοσμιοποιημένη οικονομία μέσα από την μετανάστευση γίνεται υλικά μεταφρασμένη πραγματικότητα για τους φτωχούς Φιλιπινέζους που πλέον μπορούν να αγοράζουν ακριβές συσκευές ή παγκοσμίου φήμης φίρμες ρούχων. Στο βαθμό μάλιστα που ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της χώρας εξαρτάται από αυτά τα εμβάσματα, δεν είναι υπερβολή να μιλήσουμε για έναν εθνικό κοινωνικο-οικονομικό μετασχηματισμό που η ίδια η μετανάστευση ωθεί.
Οι επιπτώσεις στις χώρες υποδοχής, όχι μόνο στις Φιλιππίνες αλλά και σε άλλες, είναι εμφανέστατες. Τα έθιμα, η κουλτούρα και οι τακτικές συμπεριφοράς δημιουργούν ένα είδος δεσμών μεταξύ των χωρών αποστολής και υποδοχής. Άλλωστε, ο πολυεθνικός χαρακτήρας που οι μεγαλουπόλεις λαμβάνουν όλο και περισσότερο είναι εμφανής. Το γεγονός αυτό συνδέεται παράλληλα με φαινόμενα όπως οι εθνοτικές συγκρούσεις μεταξύ μεταναστών αλλά και οι τεράστιες κοινωνικές και πολιτικές αναστατώσεις που προκαλούνται από την άνοδο της εγκληματικότητας και της ανεργίας. Είναι παράδοξο πως στην χώρα η οποία αποτέλεσε έμπνευση για απελευθερωτικούς αγώνες πολλών λαών, στην Γαλλία, η άνοδος των ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων είναι αυξανόμενη. Το γεγονός αυτό αποκαλύπτει μια σειρά από προβλήματα και ανησυχίες υπολογίσιμης μερίδας Γάλλων πολιτών, οι οποίοι δεν παρασύρθηκαν απλά από κινδυνολογίες. Αυτό που βιώνουν σίγουρα τους ώθησε στην υπερψήφιση πολιτικών σχηματισμών που βασίζουν την δύναμη τους στον καθαρά αντιμεταναστευτικό έως και ρατσιστικό λόγο τους. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδιαίτερα ενόψει της ένταξης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Τα φαινόμενα αυτά συνδέονται άρρηκτα με αυτό που ο Τ. Ταίηλορ αναφέρει ως πολιτική της αναγνώρισης και μπορεί να μελετηθεί πάνω στις χώρες υποδοχής μεταναστών.
Τα παραδείγματα αυτά σίγουρα μπορούν να μας δώσουν πολλά χαρακτηριστικά της σύγχρονης μετανάστευσης. Ωστόσο, ποτέ δεν μπορούμε να γενικεύουμε συμπεράσματα από τέτοια δείγματα. Σίγουρα όμως μπορούμε να εξάγουμε ορισμένες παρατηρήσεις για κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Η διεθνής μετανάστευση των γυναικών για εξεύρεση εργασίας, είτε αυτή είναι μόνιμη είτε προσωρινή, είναι γεγονός. Τα οφέλη που προσφέρει η γυναικεία εργασία για τις επιχειρήσεις ή τους ιδιώτες έχει ως αποτέλεσμα την τεράστια ζήτηση γυναικών και ιδιαιτέρως μεταναστών. Οι πολιτικές μετανάστευσης όσο και αν μελετηθούν, έστω και αν εφαρμόζονται, διαφέρουν τόσο πολύ ώστε να αδυνατούν να εξηγήσουν ολόκληρο το φαινόμενο της μετανάστευσης των γυναικών. Ιστορικά, το φαινόμενο παρατηρείται ακόμη και πριν την αποικιοκρατία δημιουργώντας μια παράδοση που ήθελε τις γυναίκες να σχετίζονται με οικονομικές δραστηριότητες έξω από το σπίτι ή και την χώρα τους. Σήμερα, αν και οι αριθμοί ποικίλουν, μπορούμε να πούμε πως σε παγκόσμια κλίμακα πάνω από ένα δισεκατομμύριο ετησίως περνούν τα σύνορα της χώρας τους για αναζήτηση εργασίας. Οι γυναίκες αποτελούν σχεδόν τα 2/3 αυτών των μεταναστών [11]. Οι πιο κοινές και χαρακτηριστικές εργασίες στις οποίες απασχολούνται είναι η οικιακή εργασία ή η αγροτική. Γυναίκες και νεαρά κορίτσια με σκοπό να βοηθήσουν οικονομικά τις οικογένειες τους, εργάζονται σε σπίτια ευκατάστατων ανθρώπων. Οι κοινές τους εμπειρίες δημιουργούν μια αρνητική εικόνα για την μετανάστευση τους: χαμηλοί μισθοί, πολύωρη εργασία, ελάχιστες άδειες, μοναξιά, απομόνωση, υποχρέωση να συμπεριφέρονται με πολλούς τρόπους, υπερβολικές απαιτήσεις από την εργοδοσία και ρατσιστικές συμπεριφορές που καταλήγουν ακόμη και σε σεξουαλική παρενόχληση. Η ψυχολογική πίεση κάτω από τέτοιες συνθήκες σίγουρα είναι αφόρητη. Οι Φιλιππινέζες μόνο που απασχολούνται στον τομέα αυτό ξεπερνούν παγκοσμίως τα 5 εκατομμύρια.
Στον αγροτικό τομέα χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των μεταναστών που εργάζονται στις χώρες της Β. Αμερικής, προερχόμενοι από χώρες κυρίως της κεντρικής Αμερικής εποχικά, για να συλλέξουν φρούτα και λαχανικά. Ένα σημαντικό ποσοστό από αυτούς είναι γυναίκες. Εργάζονται σκληρά πολλές ώρες την ημέρα για χαμηλή αποζημίωση ενώ είναι έκθετοι σε περιβαλλοντικούς και υγειονομικούς κινδύνους όπως τα εργατικά ατυχήματα ή οι χημικές δηλητηριάσεις. Φυσικά, οι προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν λόγω της ξένης γλώσσας και της διαφορετικής κουλτούρας είναι κάτι το αυτονόητο και τακτικά αντιμετωπίζουν φαινόμενα όπως η κατάθλιψη, η μοναξιά, ο αλκοολισμός και πολλές μεταδιδόμενες ασθένειες. Οι γυναίκες οι οποίες δεν εργάζονται και μένουν πίσω, έχουν να αντιμετωπίσουν όλα τα προβλήματα της οικογένειας και ανατροφής των παιδιών. Ορισμένοι εργάτες παίρνουν μαζί τις οικογένειές τους δημιουργώντας τους επιπρόσθετα προβλήματα λόγω της συνεχούς μετακίνησης.
Όσο αντιφατικό και αν παρουσιάζεται, ενώ η ζήτηση μεταναστών προς εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων αυξάνεται, οι πολιτικές για κλείσιμο των συνόρων γίνεται όλο και πιο αυστηρές. Οι μετανάστες μετακινούνται όλο και περισσότερο βάσει οικονομικών συμφωνιών όντας ουσιαστικά τα πιόνια στη σκακιέρα μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Όσοι από αυτούς δεν είναι χρήσιμοι στο παιχνίδι του αυξανόμενου κέρδους αντιμετωπίζονται διαφορετικά. Οι ταυτότητες που δημιουργούνται στην δημόσια σφαίρα είναι ενδεικτικές. Στην Ελλάδα για παράδειγμα, όσο οι -Αλβανοί κυρίως- μετανάστες, με τα εξευτελιστικά τους μεροκάματα απέδιδαν τεράστια κέρδη στο κεφάλαιο της χώρας μας και εκτόξευαν τους ρυθμούς ανάπτυξης, αντιμετωπίζονταν ως φτωχοί μετανάστες που βοηθούνταν από τους Έλληνες. Στις μέρες μας όμως, όπου η αυξανόμενη ανεργία δημιουργεί δυσφορία στην κοινωνία και η εγκληματικότητα αυξάνεται, μεμονωμένα γεγονότα αρκούν ώστε να χαρακτηριστούν οι Αλβανοί ως μαφιόζοι, εγκληματίες, κοινοί κλέφτες που ευθύνονται για τα προβλήματα που πρώτα η κοινωνία των πολιτών και οι θεσμοί που αυτή εκλέγει θα έπρεπε να φέρουν την ευθύνη. Αποτέλεσμα τέτοιων φαινομένων είναι η απόρριψη των μεταναστών και κυρίως των ανδρών καθώς οι γυναίκες αντιμετωπίζονται τις περισσότερες φορές ως μια πιο ευπαθής ομάδα. Η αντιμετώπιση αυτή δεν σημαίνει φυσικά πως η θέση της γυναίκας μετανάστη αντιμετωπίζεται με σεβασμό. Απλά, αναπαράγονται με τον τρόπο αυτό τα πατριαρχικά στερεότυπα, επιτρέποντας μεν με αυτό τον τρόπο να εργαστούν οι γυναίκες, αλλά καθώς η θέση τους το δικαιολογεί, με σαφώς χαμηλούς μισθούς. Ο επαναπροσδιορισμός της θέσης της γυναίκας σε αυτό το στάδιο ίσως αποδεικνύει τις τεχνητές συνθήκες μέσα από τις οποίες η γυναικεία μετανάστευση εμφανίζεται ως προϊόν ανεξαρτησίας. Η ανεξάρτητη βούληση του γυναικείου φύλου, από μόνη της, δεν αποδεικνύει ούτε εξασφαλίζει κάτω από τις υπάρχουσες συνθήκες την ανεξάρτητη ύπαρξη του υποκειμένου της γυναίκας μετανάστη.
Αν αναλογιστούμε εν τέλει ποιος εμφανίζεται επωφελημένος από την διαδικασία της μετανάστευσης, θα διαπιστώσουμε έναν ιδιότυπο ρόλο που καλείται πλέον να αναλάβει η σύγχρονη γυναίκα. Το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων της εργασίας των γυναικών αποτελεί μια σημαντική πηγή εσόδων για τον προϋπολογισμό των χωρών από τις οποίες προέρχονται, επομένως και για την εξόφληση του δημόσιου χρέους τους στις πλούσιες χώρες. Τα χρήματα αυτά, δισεκατομμύρια δολάρια, απλά με αυτό τον τρόπο διαγράφουν έναν κύκλο επιστρέφοντας εκεί από όπου προήλθαν κατά ένα μεγάλο ποσοστό. Οι ίδιες οι πλούσιες χώρες είναι αυτές που δίνουν σήμερα ένα ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο νόημα στην μετανάστευση των γυναικών αναθέτοντας τους ολοένα και αυξανόμενους ρόλους που, υπό τον μανδύα των αυξανόμενων αναγκαίων συνθηκών που οι ίδιες οι χώρες αυτές δημιουργούν και μιας φαινομενικής ανεξαρτησίας, οδηγούν στην ουσιαστική εκμετάλλευση των γυναικών αυτών.
Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας τα στοιχεία που προκύπτουν από μια σειρά ερωτημάτων που τέθηκαν στην εργασία αυτή μπορούμε να κάνουμε τις εξής παρατηρήσεις.
1. Η παγκοσμιοποίηση φαίνεται μέσα από λόγους περί μετανάστευσης να έχει προσφέρει σήμερα ένα είδος μετακίνησης εργατικού δυναμικού που θα χαρακτηριζόταν ως προϊόν ανεξάρτητης βούλησης και κίνησης για το γυναικείο φύλο. Αυτό συμβαίνει στο βαθμό που θεωρείται ότι η έννοια της ανεξαρτησίας αποτελεί το ζητούμενο και σε αυτή την πτυχή της ζωής των γυναικών, καθώς πλέον για παράδειγμα, δεν εξαρτάται ή δεν ωθείται από τους άνδρες συζύγους ή γονείς. Ωστόσο, η εμφανής πολυπλοκότητα του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης μας υποχρεώνει να θεωρήσουμε φαινομενική την έννοια της ανεξαρτησίας που προκύπτει για την μετανάστευση, καθώς η σύνδεση της με μια σειρά από άλλα φαινόμενα (π.χ Οικογενειακές σχέσεις), την οδηγεί σε σχέσεις εξάρτησης.
2. Οι βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της μετανάστευσης στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον αναδεικνύουν και την σύνδεσή τους με τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Οφείλουμε με αυτόν τον τρόπο να κατανοήσουμε την άμεση σύνδεση τακτικών και πολιτικών γύρω από την μετανάστευση με τις επιπτώσεις στις χώρες αποστολής - υποδοχής όχι μόνο στο βαθμό που είναι πασιφανείς και άμεσες. Αντιθέτως, αυτό που πρέπει να αναζητούμε είναι η σύνδεση ανάμεσα σε γεγονότα που σχετίζονται με την μετανάστευση ως μια μακροχρόνια διαδικασία διαρκούς μετασχηματισμού. Η αναζήτηση αυτή μπορεί για παράδειγμα να σχετίζεται με θέματα κουλτούρας ή ακόμη μακροοικονομικών δεδομένων.
3. Λαμβάνοντας έναν έμφυλο χαρακτήρα, η μετανάστευση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αυτομάτως αναδεικνύει και τα ανθρώπινα δικαιώματα των γυναικών σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι γυναίκες μετανάστες υφίσταται μια σειρά από παραβιάσεις σε κάθε τομέα της ζωής τους. Φαινόμενα, όπως η σεξουαλική παρενόχληση, σωματική και ψυχολογική βία, είναι πολύ γνωστά και καθημερινά σχετίζονται και με τους χώρους εργασίας. Παράλληλα, ο αποκλεισμός τους σε σχέση με τους άνδρες από δικαιώματα όπως το συνδικαλίζεσθαι, αποδεικνύει πως μέσω της μετανάστευσης αναπαράγονται οι παραδοσιακές πατριαρχικές σχέσεις. Στο σημείο που μέσα από την μετανάστευση το πρόβλημα της καταπίεσης του γυναικείου φύλου έρχεται στην επιφάνεια και γίνεται αντικείμενο συζήτησης, μπορούμε να ελπίζουμε πως θα αρχίσει να οδεύει προς επίλυση.
4. Στο βαθμό που η γυναικεία μετανάστευση εντατικοποιείται και αποτελεί έναν τόπο συζήτησης και ενδιαφέροντος, μπορούμε σήμερα αν μιλούμε για μια εκθηλυμένη μετανάστευση. Οι σύγχρονες τάσεις και ανάγκες που η παγκοσμιοποίηση επιφέρει στην παγκόσμια οικονομία αναδεικνύουν πόσο απαραίτητη καθίσταται η παρουσία των γυναικών για την κάλυψη τους. Αυτό ενισχύεται και από αριθμητικά στοιχεία που παρουσιάζουν τις γυναίκες μετανάστες να αυξάνονται αναλογικά με τους άνδρες όλο και περισσότερο, αποδίδοντας στην μετανάστευση έναν πραγματικά έμφυλο και ιδιαίτερα θηλυκό χαρακτήρα.
Μέσα από την πολύπλοκη διάσταση που το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης λαμβάνει απρόβλεπτα σήμερα, μιλάμε για μια ρέουσα παγκόσμια κοινωνία, όπου η έννοια του ορίου έχει εξαλειφθεί από κάθε πτυχή της ζωής μας. Η ρήξη με το παρελθόν φαίνεται ολοένα και πιο οριστική υποχρεώνοντας μας να δούμε το μέλλον διαφορετικά. Τα συμπεράσματα στα οποία θα καταλήγουμε μόνο ασφαλή δεν θα μπορούν να χαρακτηρίζονται, καθώς η έννοια του υποκειμένου σήμερα επαναπροσδιορίζεται χωρίς οριοθετήσεις. Στην περίπτωση της μετανάστευσης, θεωρώ, πως το υποκείμενο ‘μετανάστης’ βρίσκεται στο επίκεντρο ως συστατικό στοιχείο του μοχλού κίνησης των παγκόσμιων αλλαγών, της παγκοσμιοποίησης. Ιδιαίτερα, η θέση της γυναίκας, εμφανίζεται πλέον να είναι η αρχή για την κατανόηση των αλλαγών αυτών, ως συνεχώς επαναπροσδιοριζόμενο ρέον υποκείμενο απέναντι στην σχετικά στατική και επαναλαμβανόμενη θέση του άνδρα. Το ζητούμενο στις έρευνες μας γύρω από τέτοιου είδους ζητήματα δεν μπορεί σίγουρα να είναι το λεγόμενο ‘ασφαλές συμπέρασμα’ καθεαυτό, με την έννοια της καθολικότητας. Προσωπικά θεωρώ, πως θα πρέπει να είναι στόχος της εκάστοτε έρευνας η αναζήτηση της ορθής προσέγγισης των γεγονότων, ώστε πρώτα να μπορεί να κατανοηθεί το φαινόμενο της μετανάστευσης ως ένα ρέον πολιτισμικό διακύβευμα της εποχής μας, και κατά δεύτερον να ερευνηθούν και να ερμηνευθούν ορθά τα επιμέρους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.
Βιβλιογραφία
Τσάρλς Ταίηλορ, Πολυπολιτισμικότητα, εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης, μτφρ. Φ. Παιονίδης, ΄γ έκδοση, Πόλις, Αθήνα 2000.
S. Hall, D. Held, A. McGrew, Η Νεωτερικότητα Σήμερα, Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα 2003.
Arjun Appadurai, Globalization, A Special Issue of Public Culture, Duke University Press, 2001.
Caroline Sweetman, Gender and migration, Oxford: Oxfam 1998.
Διαδικτυακοί τόποι
http://www.transcomm.ox.ac.uk/working%20papers/WPTC-01-20%20Pessar.doc.pdf
http://www.livelihoods.org/hot_topics/docs/Dhaka_CP_8.pdf
http://www.mexnor.org/programs/TRP/Ontransnat.pdf
http://www.transformaties.org/bibliotheek/sassgender.htm#_ftn17
http://www.prd.org.mx/data/temp/women.doc
http://www.rspas.anu.edu.au/grc/home.html
http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19991020.dev2220.doc.html
http://www1.worldbank.org/economicpolicy/globalization/
http://www.intracen.org/default.htm
http://www.ilo.org/public/english/employment/strat/global.htm
http://www.cccoe.k12.ca.us/edsvcs/events/synopsis/GenderandGlobalization.doc
http://www.unescap.org/esid/GAD/Publication/DiscussionPapers/02/series2.pdf
Αναφορές:
- Arjun Appadurai, « Grassroots globalization and the research imagination », in: Idem, Globalization, A special Issue of public culture, edited by Arjun Appadurai, Duke University Press, 2001, σελ. 5.
- http://www.prd.org.mx/data/temp/women.doc
- http://www.theglobalsite.ac.uk/times/109sassen.htm
- http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19991020.dev2220.doc.html
- http://www.transformaties.org/bibliotheek/sassgender.htm
- http://unpac.ca/economy/g_womenswork.html
- Saskia Sassen, «Spatialities and Temporalities of the Global: Elements for a Theorization», in Arjun Appadurai, Globalization, A special Issue of public Culture, Duke University Press, 2001, σελ. 262.
- http://www.cccoe.k12.ca.us/edsvcs/events/synopsis/GenderandGlobalization.doc
- http://www.transformaties.org/bibliotheek/sassgender.htm
- http://unpac.ca/economy/g_migration.html
- http://unpac.ca/economy/g_womenswork.html
