Φύλο και Μετανάστευση
Μορφές κινητικότητας και πολιτικής συγκρότησης
Εισαγωγή |
Ύλη του μαθήματος |
Εργασίες |
Μαρία Αϊβάζογλου και Χριστίνα Παπαντωνίου
Η γυναικεία μετανάστευση στη σύγχρονη Ευρώπη
Εισαγωγή
Μετανάστευση. Ένα φαινόμενο διαχρονικό που απασχόλησε και συνεχίζει να απασχολεί ερευνητές και μελετητές και αφορά στις εποχιακές ή οριστικές μετακινήσεις ανθρώπων ή πληθυσμών. Οι αιτίες της μετανάστευσης ποικίλουν. Έτσι, μπορούμε να αναφερόμαστε σε κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς παράγοντες.
Ως σύγχρονη νεωτερική μετανάστευση νοείται η μετάβαση σε μια ξένη χώρα μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης βιομηχανικής εποχής. “Ο όρος σύγχρονη έχει χρησιμοποιηθεί προκειμένου να χαρακτηρίσει τη μεταπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση σε αντιδιαστολή με την παραδοσιακή υπερπόντια”[1]. Αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης είναι η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη που σχετίζεται μ’ αυτή την αλλαγή τόπου κατοικίας. Μέσα στα πλαίσια της εκβιομηχάνισης παρατηρούνται μετακινήσεις εργατικού δυναμικού από αγροτικές περιοχές προς τα αστικά κέντρα, από τη γεωργία στη βιομηχανία. Χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής βιομηχανικής ανάπτυξης δεν είναι μόνο η απόκτηση δύναμης και κεφαλαίου από λίγους αλλά και η συγκέντρωση του πληθυσμού στις βιομηχανικές πόλεις.
Στη σύγχρονη μετανάστευση οι μεγάλες γεωγραφικά αποστάσεις που διανύουν τα άτομα ή οι πληθυσμοί γίνονται μικρότερες εξαιτίας της τεχνολογικής ανάπτυξης και προόδου. Η νεωτερική μετανάστευση γίνεται, κυρίως, για λόγους οικονομικούς και είναι εκούσια. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι χαρακτηρίζεται εκούσια λόγω της διαφοροποίησης της από την αναγκαστική μετανάστευση, η οποία γίνεται, κατά κανόνα, για λόγους θρησκευτικούς ή και πολιτικούς και είναι ακούσια.
Το θέμα που θα πραγματευθούμε στην παρούσα εργασία δεν αφορά γενικά στο ζήτημα της μετανάστευσης αλλά στην την σύγχρονη γυναικεία μετανάστευση στην Ευρώπη.
Ιστορική προσέγγιση της μετανάστευσης
Η προπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση μπορεί να χωριστεί σε δυο κατηγορίες: την εποχιακή και την αναγκαστική. Ως εποχιακή ορίζεται η μετακίνηση ανθρώπων σε γειτονικές χώρες με σκοπό την προσωρινή εργασία λόγω των αναγκών που υπήρχαν στις χώρες υποδοχής. Με τον όρο αναγκαστική εννοούμε την υποχρεωτική μετακίνηση πληθυσμών ως αποτέλεσμα των Συνθηκών του Νεϋγή (1919) και της Λωζάννης (1923) που συνήφθησαν προκειμένου να διασφαλιστεί η ειρήνη στην Ευρώπη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Γαλλία που σταματά να δέχεται μετανάστες-τεχνίτες αφού, πλέον, η ανάγκη για μετανάστες-εργάτες γίνεται εντονότερη. Ιταλία, Πολωνία και Ισπανία είναι οι συχνότερες χώρες αποστολής των μεταναστών-εργατών.
Μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο έχουμε την μεταπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση, η οποία χαρακτηρίζεται και από την εισροή μεταναστών που προέρχονται από τον Τρίτο Κόσμο. Είναι αξιοσημείωτη η αντίθεση που παρατηρείται μεταξύ 1948 και 1962 όπου ενώ το 1948 υπάρχει περίσσευμα εργατικής δύναμης, το 1962 εμφανίζεται έλλειψη εργατικού δυναμικού. Στη Γερμανία, τη Βρετανία, την Ολλανδία, το Βέλγιο και τη Γαλλία, κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 εμφανίζεται έντονα το φαινόμενο των μεταναστευτικών μειονοτήτων που φτάνει μέχρι και το 10% του πληθυσμού τους.
Στην συγκεκριμένη αυτή χρονική περίοδο οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης χωρίζονται σε χώρες αποστολής και χώρες υποδοχής μεταναστών. Χώρες από τις οποίες προέρχονται οι μετανάστες είναι, κυρίως, αυτές της Νότιας Ευρώπης ενώ χώρες στις οποίες εγκαθίστανται οι διάφοροι άνθρωποι ή πληθυσμοί είναι η Κεντροδυτική Ευρώπη(εκτός της Ιρλανδίας) και Βόρεια Ευρώπη(εκτός της Φιλανδίας).
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αλλαγή στην μεταναστευτική πολιτική των χωρών της Νότιας Ευρώπης (“νέα μετανάστευση”) αφού από χώρες αποστολής μετατρέπονται σε χώρες υποδοχής μεταναστών.
Η γυναικεία μετανάστευση στην Ευρώπη
Γενικά χαρακτηριστικά
Η γυναικεία μετανάστευση δεν αποτελεί φαινόμενο, μόνο της σύγχρονης εποχής και δεν έχει τα ίδια χαρακτηριστικά για όλες τις γυναίκες. Στην δεκαετία του ’50 και του ’60 οι μετανάστες που μετέβαιναν στην Ευρώπη ήταν σχεδόν όλοι άνδρες που πήγαιναν στην Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και την Ελβετία. Αυτοί προέρχονταν είτε από χώρες της σημερινής Νότιας Ευρώπης (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία ) είτε από χώρες της περιοχής της Μεσογείου όπως την Τουρκία, το Μαρόκο και την Αλγερία. Οι γυναίκες ακολουθούσαν αργότερα με σκοπό την επανένωση των οικογενειών και στην πλειονότητά τους δεν είχαν άδεια εργασίας. Τα τελευταία δέκα χρόνια τα χαρακτηριστικά των ατόμων που μεταναστεύουν στην Ευρώπη άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό.
Στη σύγχρονη εποχή ο αριθμός των νέων άγαμων γυναικών υψηλού επιπέδου επαγγελματικής κατάρτισης ή και γυναικών που είναι αρχηγοί οικογένειας έχει αυξηθεί. Οι νέες γυναίκες των χωρών της Μεσογείου μεταναστεύουν σε περιοχές της Βόρειας Ευρώπης πιστεύοντας ότι θα τους προσφέρουν μια ζωή ελευθερίας, ανεξαρτησίας και καλύτερων επαγγελματικών προοπτικών.
Οι παράγοντες έλξης και απώθησης των μεταναστριών αποτελούν βασικούς λόγους ώθησής τους στη μετανάστευση στις χώρες υποδοχής και αποστολής αντίστοιχα. Ξεκινώντας από τους παράγοντες έλξης, είναι σημαντικό ν’ αναφερθεί η χαμηλή ζήτηση εργασίας και η αυξημένη προσφορά. Ως αποτέλεσμα αυτού είναι η πολύ γρήγορη απορρόφηση των ανέργων μεταναστριών. Στους παράγοντες έλξης μπορούμε να προσθέσουμε επίσης, τις συμφωνίες μεταξύ δύο χωρών, που είχαν ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση πολιτισμών και εθνικοτήτων σε ορισμένες χώρες (π.χ. των Γιουγκοσλάβων και των Ελλήνων στη Γερμανία), την πιθανή μικρή γεωγραφική απόσταση που κάνει πιο εύκολη τη μετάβαση των μεταναστριών, τις ιστορικές σχέσεις που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ της χώρας υποδοχής και της χώρας αποστολής και τέλος την αρχική εγκατάσταση ομάδας μεταναστών σε μια χώρα, που λειτουργεί πολλές φορές ως πόλος έλξης και άλλων ομοεθνών τους. Ακόμη, στους παράγοντες έλξης μπορούν να ενταχθούν οι δημογραφικές και κοινωνικές συνθήκες που μπορεί να επικρατούν στη χώρα υποδοχής.
Η ανεργία, η φτώχεια και η υπανάπτυξη αποτελούν βασικούς λόγους απώθησης των μεταναστριών από το μόνιμο ως τότε τόπο κατοικίας τους. Οι γρήγοροι ρυθμοί ανάπτυξης των χωρών υποδοχής που καθιστούν τη χώρα αποστολής υποδεέστερη και η έντονη ανισότητα ως προς το εισόδημα των χωρών αυτών, αναγκάζουν τους πληθυσμούς να εγκαθίστανται σε νέες χώρες με ευνοϊκότερες συνθήκες διαβίωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων χωρών είναι οι περιοχές της νότιας Ευρώπης(όπως αναφέραμε παραπάνω κυρίως κατά τα πρώτα χρόνια της μεταπολεμικής περιόδου) καθώς επίσης και οι χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Εκτός από τους παραπάνω λόγους έλξης και απώθησης των μεταναστριών παρατηρούνται και κάποιες επιπτώσεις που αφορούν στα πρόσωπα αυτών των γυναικών. Έτσι, μπορούμε να μιλάμε για περιπτώσεις κοινωνικού αποκλεισμού, ξενοφοβίας και ρατσισμού κάνοντας τις γυναίκες μετανάστριες να αισθάνονται υποδεέστερες και κοινωνικά κατώτερες από τους “μόνιμους” κατοίκους της εκάστοτε χώρας υποδοχής.
Ανάλογα με την χώρα προέλευσης οι μετανάστριες που εγκαθίστανται στην Ευρωπαϊκή Ένωση μπορούν να χωριστούν σε πέντε κατηγορίες:
- Όσες προέρχονται από την Κεντρική και Νότια Αμερική.
- Όσες προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη.
- Όσες προέρχονται από το Μαγκρέμπ και από το Μασρέκ (Δυτικός και Ανατολικός Αραβικός κόσμος).
- Όσες προέρχονται από την υποσαχάρειο Αφρική, και
- Όσες προέρχονται από την Ασία.
Η εργασία των μεταναστριών στην Ευρώπη
Οικονομικοί λόγοι καθώς και αναχρονιστικοί νόμοι και κανόνες που ισχύουν σε κάθε χώρα, ωθούν τις γυναίκες στην εγκατάλειψη του μέχρι τώρα μόνιμου τόπου διαμονής τους, στην εγκατάστασή τους σ’ ένα καλύτερο γι’ αυτές περιβάλλον και στην αναζήτηση εργασίας. Τόσο ο καταμερισμός της εργασίας όσο και το είδος της, γίνονται κατά φύλο και στις χώρες αποστολής, αλλά και στις χώρες υποδοχής. Έτσι, οι συνηθέστεροι τομείς απασχόλησης των μεταναστριών είναι οι εξής: ο κλάδος των οικιακών εργασιών, ο κλάδος της καθαριότητας και γενικότερα ο κλάδος παροχής υπηρεσιών. Ο χαρακτηρισμός των εργασιών αυτών ως “ατομικές” οδηγεί στην απομόνωση αυτών των γυναικών και στη μείωση των δικτύων πληροφόρησής τους, καθιστώντας τες ως υποκείμενα που δεν μπορούν ν’ αρθρώσουν πολιτικό λόγο και να συμμετέχουν στο δημόσιο διάλογο.
Υπάρχει ένας αριθμός μεταναστριών με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, που απασχολείται σε κατώτερους εργασιακούς τομείς προκειμένου ν’ αποκτήσει την οικονομική ανεξαρτησία που επιθυμεί. Το φαινόμενο είναι πολύ συχνό στις γυναίκες που προέρχονται απ’ την Ανατολική Ευρώπη, ωστόσο όμως, παρατηρείται και μεταξύ των γυναικών που προέρχονται από το Μαγκρέμπ και το Μασρέκ.
Το γεγονός ότι οι συγκεκριμένες ασχολίες ανήκουν στον τομέα της παραοικονομίας οδηγεί τους εργοδότες στην εκμετάλλευση των γυναικών. Οι εργαζόμενες μετανάστριες γίνονται έρμαιο των εργοδοτριών και εργοδοτών τους αφού δεν τηρούν οι τελευταίοι τους κανόνες που σχετίζονται με τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις τους. Έτσι, οι μετανάστριες είναι υποχρεωμένες να δουλεύουν σ’ ένα ανοργάνωτο εργασιακό περιβάλλον έχοντας συχνά το φόβο απόλυσης και απέλασής τους.
Αρκετά συχνά οι εργαζόμενες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να παρενοχλούνται σεξουαλικά, να δουλεύουν στη μαύρη εργασία σε μεγάλης διάρκειας βάρδιες χωρίς συνθήκες ασφάλειας και υγιεινής, καθώς και να μην αναγνωρίζονται τα εργασιακά τους δικαιώματα.
Μέσα στο πλαίσιο της ψυχικής και σωματικής “κακοποίησης” των γυναικών τοποθετείται το trafficking, η παράνομη δηλαδή μετακίνηση γυναικών που έχει ως σκοπό της τη σεξουαλική εκμετάλλευση. Η σχέση του με τη μεταναστευτική πολιτική της χώρας υποδοχής είναι άμεση, ωστόσο όμως η μετακίνηση των γυναικών είναι ακούσια και δεν αποτελεί δική τους απόφαση, αλλά απόφαση του διακινητή. Οι μετανάστριες που εμπλέκονται έμμεσα στο ζήτημα του trafficking μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις κατηγορίες:
- “γυναίκες που δεν έχουν καμία απολύτως ιδέα που πηγαίνουν και τι είδους δουλειά θα κάνουν.
- γυναίκες που υποψιάζονται ότι προορίζονται για την αγορά του sex και τελικά εξαναγκάζονται να εισέλθουν εκεί, χωρίς να έχουνε προηγουμένως συμφωνήσει, γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή.
- γυναίκες που γνωρίζουνε τι δουλειά θα κάνουν, αλλά δεν ξέρουν επακριβώς τις συνθήκες.
Και στις τρεις περιπτώσεις δεν μπορούμε να μιλάμε για συναίνεση του θύματος”[2].
Τα δικαιώματα των μεταναστριών στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Από το 1994 μέχρι το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του 1999 σημειώθηκε μια αλλαγή στάσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας που είχε ως αποτέλεσμα τη λήψη νομοθετικών μέτρων για την προστασία των μεταναστών ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι γυναίκες και τα παιδιά που είναι και οι πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες.
Οι προϋποθέσεις παραμονής μεταναστριών στις χώρες των κρατών μελών όπως και η οικογενειακή επανένωση και η πρόσβαση στην απασχόληση αποτελούσαν ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος και γι’ αυτό εντάσσονταν στο πεδίο της συνεργασίας που προβλέπεται από τον τίτλο VI της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συγκεκριμένα στο κεφάλαιο VIII σχετικά με τους υπηκόους τρίτων χωρών με μόνιμη εγκατάσταση στις χώρες της Ένωσης ορίζονται τα δικαιώματα των μεταναστών που προέρχονται από τρίτες χώρες στο κράτος μέλος όπου διαμένουν.
Στο κράτος μέλος όπου είναι εγκαταστημένος και με την επιφύλαξη των όσων ορίζει το κοινοτικό δίκαιο, ο υπήκοος μιας τρίτης χώρας που είναι αναγνωρισμένος ως μόνιμα εγκατεστημένος:
- μπορεί να έχει πρόσβαση σε ολόκληρη την επικράτεια του εν λόγω κράτους μέλους.
- Έχει την άδεια να ασκεί οποιαδήποτε από τις οριζόμενες στα κεφάλαια III, IV και V δραστηριότητες.
- Έχει την άδεια να κατοικεί για οποιοδήποτε από τους λόγους που προβλέπονται στα κεφάλαια VI και VII.
- Έχει ενισχυμένη προστασία έναντι της απέλασης, με την επιφύλαξη των περιορισμών που προβλέπονται σε θέματα δημόσιας τάξης και εσωτερικής ασφάλειας.
- Του επιφυλάσσεται ίδια μεταχείριση με τους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα εξής θέματα:
- Πρόσβαση στην απασχόληση, είτε ως μισθωτός είτε ως ανεξάρτητος
- Επαγγελματική κατάρτιση
- Συνδικαλιστικά δικαιώματα
- Δικαίωμα συνεταιρίζεσθαι
- Πρόσβαση στη στέγη, είτε του ιδιωτικού είτε του δημόσιου τομέα
- Κοινωνική προστασία
- Σχολική εκπαίδευση
Ως προς τους “Λόγους οικογενειακής επανένωσης” δυο από τις διατάξεις ήταν ευνοϊκές για τις γυναίκες που έρχονταν στα πλαίσια της επανένωσης. Η πρώτη αφορούσε στη δυνατότητα διατήρησης της άδειας παραμονής σε περίπτωση χηρείας , διάστασης ή διαζυγίου. Η άλλη αφορούσε στην αναγνώριση του δικαιώματος της γυναίκας που έρχεται στο πλαίσιο της επανένωσης, να αρχίσει να εργάζεται μετά από έξι μήνες.
Η γυναικεία μετανάστευση στην Ελλάδα
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα μας απασχολήσει το γυναικείο μεταναστευτικό ζήτημα στην Ελλάδα, ως χώρα που ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Ελλάδα αποτελούσε χώρα αποστολής μεταναστών, φαινόμενο που αλλάζει μετά απ’ αυτήν την περίοδο και την καθιστά χώρα υποδοχής. Οι χώρες προέλευσης των μεταναστριών είναι κυρίως η Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη και οι χώρες της Ασίας και της Αφρικής, εξ αιτίας της σημαντικής γεωγραφικής θέσης της χώρας μας.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω οι μετανάστριες αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη χώρα τους λόγω των δύσκολων τις περισσότερες φορές συνθηκών διαβίωσης και της φτώχειας, με την ελπίδα ότι στη χώρα που θα μεταβούν θα συναντήσουν ένα καλύτερο τρόπο ζωής.
“Ενώ στο παρελθόν οι γυναίκες ακολουθούσαν τους άνδρες, μεταγενέστερα στη μετανάστευση, σήμερα παρατηρείται ότι οι γυναίκες δε μεταναστεύουν πλέον μόνο ως προστατευόμενα μέλη, αλλά είναι και οι ίδιες συχνά αυτόνομοι οικονομικοί μετανάστες. Το φαινόμενο της θηλυκοποίησης της μετανάστευσης σχετίζεται κυρίως με την ελαστική εργασία που προσφέρουν στον τριτογενή τομέα της οικονομίας, στα νοικοκυριά και τις εταιρείες προσωπικών και άλλων υπηρεσιών.”[3]
Ενδεικτικό στοιχείο για την αυτόνομη ελληνική μετανάστευση είναι η αριθμητική υπεροχή των γυναικών σε ορισμένες υπηκοότητες.
| Υπηκοότητα | Αλβανία | Βουλγαρία | Ρουμανία | Ουκρανία | Γεωργία | Πολωνία | Πακιστάν |
| Γυναίκες | 17.4% | 57.3% | 31.0% | 80.4% | 62.9% | 43.8% | 0.5% |
Η αναγκαιότητα της ελληνικής οικονομίας για φθηνά εργατικά χέρια, καθώς επίσης και η χαμηλά αμειβόμενη ανειδίκευτη εργασία που προσφέρουν οι μετανάστριες, τους καθιστά ευέλικτο εργατικό δυναμικό και έχει ως αποτέλεσμα τη συχνή εκμετάλλευσή τους από τους εργοδότες.
Μέσα από έρευνες που έχουνε γίνει έχει προκύψει ότι οι μετανάστες που ζουν στην Ελλάδα προέρχονται από 120 χώρες. Όμως, η πλειονότητά τους(το 91%) προέρχεται από 10 χώρες: Αλβανία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Πακιστάν, Ουκρανία, Πολωνία, Γεωργία, Ινδία, Αίγυπτος και Φιλιππίνες. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι το ποσοστό των γυναικών μεταναστριών που μεταβαίνει από τις Φιλιππίνες είναι αρκετά υψηλό. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το χαμηλό, σχεδόν μηδενικό, ποσοστό των μεταναστριών από τις Μουσουλμανικές και Ινδουιστικές χώρες. Το φαινόμενο αυτό μπορούμε να πούμε ότι έχει σχέση τόσο με τις κοινωνικές δομές όσο και με το χαρακτήρα της μετανάστευσης των χωρών αυτών.
Επίλογος
Το ζήτημα της γυναικείας μετανάστευσης είναι ιδιαίτερα έντονο τα τελευταία χρόνια και απασχολεί πολλές χώρες σε επίπεδο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό.
Οι παράγοντες έλξης και απώθησης παραμένουν ίδιοι σε όλες τις εποχές. Έτσι, οι άνθρωποι αναγκάζονται να μεταναστεύσουν οδηγημένοι από τη φτώχεια, την ανεργία και τις διάφορες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην ζωή τους. Ελπίζουν σε ένα καλύτερο αύριο, στην οικονομική τους ανεξαρτησία και στην επιστροφή τους στην πατρίδα.
Τα προβλήματα, όμως, που συναντούν οι μετανάστριες στις χώρες υποδοχής είναι πολλά και συνήθως περισσότερα από αυτά που αντιμετωπίζουν οι άνδρες μετανάστες. Η εκμετάλλευση, η βία, το trafficking, η σωματική αλλά, κυρίως, η ψυχική κακοποίηση είναι μερικές από τις συνήθεις δυσκολίες που σημαδεύουν την παραμονή τους στις χώρες υποδοχής. Παρ’ όλο που έχουν ψηφιστεί νόμοι που κατοχυρώνουν τα δικαιώματα των μεταναστριών γυναικών στην Ευρώπη, το ζήτημα εξακολουθεί να υφίσταται αφού καταπατώνται από τους εργοδότες τους.
Η προσαρμογή δύσκολη. Η ανάγκη, όμως, για επιβίωση τις κάνει δυνατές και τους δίνει κουράγιο να συνεχίσουν τον δύσκολο αυτό αγώνα. Η ελπίδα, το θάρρος και η τόλμη είναι τα “όπλα” που πρέπει να έχουν και τους χρειάζονται για να ξεπεράσουν τα εμπόδια και τις όποιες δυσκολίες προκύψουν.
Βιβλιογραφία
Μουσούρου, Μ.Λουκία. “Μετανάστευση και μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη”, Κοινωνιολογική και Ανθρωπολογική Βιβλιοθήκη - Gutenberg, Αθήνα, 1991.
http://www.paremvassi.gr/art910.htm
http://www.agis.net/F02/metanastes.htm
http://Kypros.org./Human Rights/index11.html
Αναφορές:
- Μουσούρου, Μ.Λουκία. “Μετανάστευση και μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη”, Κοινωνιολογική και Ανθρωπολογική Βιβλιοθήκη - Gutenberg, Αθήνα, 1991, σελ. 16.
- http://www.paremvassi.gr/art910.htm
- Αγοραστάκης Γιώργος. “Οικονομικοί μετανάστες στην Ελλάδα”. http://www.agis-net.gr/F02/metanastes.htm
